مقایسه تطبیقی مساجد سبک های مختلف معماری ایرانی اسلامی بر مبنای مفهوم سلسله مراتب

سلسله مراتب در معماری نمودی از تلاش برای بیان مفهوم گذار و جنبه تدریجی فرایند ادراک است. این اصل به عنوان یکی از اصول بنیادی در هنر سنتی شناخته شده و با سلسله مراتب وجودی که بالاتر از مرتبه مادی مربوط به آن قرار دارد نیز منطبق و هماهنگ است. این اصل در ترتیب رسیدن به یک فضا، الگوی بنیادی اتصال، انتقال و وصول را پیشنهاد می کند که بیان کننده جنبه استدراجی وصول به فضا است. در این ارتباط مسجد از جمله بناهایی است که وجود اصل سلسله مراتب در آن بسیار ضروری است به نحوی که مفهوم سیر از ظاهر به باطن به عنوان مهمترین کارکرد مسجد، به واسطه اصل سلسله مراتب نمود می یابد. با این حال در طول دوره های مختلف و با گذشت زمان، نمود این اصل در مساجد ساخته شده در سبک های مختلف معماری ایرانی به صورت های متفاوتی بروز یافته است. در همین ارتباط پژوهش حاضر سعی بر آن دارد که با بررسی سبک های مختلف مساجد در تاریخ معماری ایران، نمود های مختلف این مفهوم را مورد بررسی قرار دهد. روش تحقیق این پژوهش یک روش توصیفی-تحلیلی به منظور تحلیل نمونه های موردی می باشد. با توجه به سبک شناسی معماری ایران، مساجد تاریخی در قالب شش سبک پارسی، پارتی، خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی قابل تقسیم هستند که سبک پارسی و پارتی دارای مسجد نمی باشند. بر همین اساس از هر 4 سبک 8 مسجد (در مجموع 32 مسجد) به عنوان نمونه های موردی به صورت تصادفی انتخاب شد. هدف اصلی در پژوهش حاضر، تحلیل سبک های مختلف معماری مساجد ایران از منظر سلسله مراتب و وجوه مختلف نمودپذیری این مفهوم در آنها است. روش تحقیق در این پژوهش درسه گام است که در گام اول به بررسی وجوه مختلف سلسله مراتب و نحوه ارزیابی شاخصه های آنها به روش مطالعات کتابخانه، در گام دوم به تجزیه وتحلیل وجوه مختلف سلسله مراتب در مساجد سبک های مختلف و در گام آخر به بحث و نتیجه گیری پرداخته شده است. در نهایت نتایج تحقیق حاکی از آن بود که در سبک خراسانی، هر سه بعد سلسه مراتب در یک سطح ابتدایی در مساجد نمود داشته است؛ در سبک رازی، سلسه مراتب مکان مورد توجه قرار گرفت، اما با گذشت زمان، این بعد در سبک های آذری و اصفهانی رو به تکامل نهاد؛ در سبک آذری، سلسله مراتب اندازه بسیار مورد توجه قرار گرفت و در نهایت در سبک اصفهانی، سلسله مراتب شکل، بیشترین نمود پذیری را در مساجد داشته است.