ترکیب ماده و صورت از نظر مشاء؛ اتحادی یا انضمامی؟

مشهور است در مقابل حکمت متعالیه که قایل به ترکیب اتحادی ماده و صورت است مشاییان، قایل به ترکیب انضمامی این دو هستند. شهرت انتساب این نظر به مشاییان به حدی است که هیچ کس شکی در قایل بودن آنان به ترکیب انضمامی ندارد، درحالی که تحقیق در این مسیله نشان می دهد که امر به این وضوح نیست و با چنین جزم و یقینی نمی توان به مشاییان چنین نسبتی داد. مسیله ترکیب اتحادی و انضمامی از ابداعات صدرالدین دشتکی در قرن نهم هجری است و پیش از آن مطرح نبوده است بنابراین در کتب ابن سینا و فارابی و بهمنیار و دیگر مشاییان پیش از دشتکی مطرح نبوده و آن ها در این مسیله بحثی نداشته اند اما بسیاری از حکمای هم زمان با صدرالدین دشتکی و پس از او که اکثرا مشایی بوده اند همچون میرداماد و فیاض لاهیجی در این مسیله با دشتکی مخالفت کرده اند. اگر این مسیله را بر مشاییان پیش از دشتکی عرضه کنیم در کلمات آنان، هم به نفع ترکیب اتحادی و هم انضمامی می توان شواهدی یافت بنابراین نمی توان یکی از این دو را به آنان نسبت داد و تنها شاید با تسامح بتوان اتباع مشاییان را قایل به ترکیب انضمامی دانست.