مدیریت تعارض منافع در بخش سلامت: نامه به سردبیر

سردبیر محترم تعارض (تضاد) منافع موقعیتی است که وظایف یا مسیولیت های فرد به عنوان یک کارمند یا مدیر در سازمان، با منافع او در خارج سازمان در تضاد باشد. تعارض منافع، تعارض میان منافع شخصی فرد با منافع ملی و عمومی است. در چنین موقعیتی، تصمیمات و اقدامات حرفه ای فرد در مورد یک منفعت اولیه، می تواند تحت تاثیر احتمال منفعت ثانویه برای او یا اقوام و دوستان او قرار گیرد.1 فرد در موقعیت تعارض منافع، لزوما غیراخلاقی و غیرحرفه ای نیست. تعارض منافع ممکن است موجب تغییر رفتار او شود و به فساد و سوء استفاده از قدرت عمومی برای کسب منافع شخصی منجر شود. تعارض منافع در صنعت سلامت زمانی به وجود می آید که احتمال منافع فردی یا گروهی، قضاوت حرفه ای مدیران یا ارایه کنندگان خدمات سلامت را به خطر بیندازد. به عبارتی، تعارض منافع زمانی رخ می دهد که هدف اولیه تامین، حفظ و ارتقای سلامت بیماران با هر هدف ثانویه دیگری به ویژه منافع شخصی مدیران و ارایه کنندگان خدمات سلامت در تضاد باشد. تعارض منافع بر همه جنبه های نظام سلامت مثل ارایه خدمات سلامت و آموزش و پژوهش در حوزه سلامت تاثیر می گذارد. اکوسیستم نظام سلامت تحت تاثیر نفوذ صنعت قرار دارد. منفعت اولیه در حوزه درمان، ارایه خدمات سلامت سودمند به بیماران، در حوزه پژوهش، تولید علم معتبر و فناوری سودمند و در حوزه آموزش، تربیت کارکنان سلامت با کفایت است. در مقابل، منفعت ثانویه شامل منفعت مالی و غیرمالی مثل اعتبار فردی، ارتقای علمی و شغلی و شهرت است. احتمال تاثیر سوء منافع ثانویه بر تصمیمات حرفه ای فرد باید توسط افراد مستقل تعیین شود. همکاری بین اساتید، پژوهشگران و ارایه کنندگان خدمات سلامت با شرکت های دارویی و تجهیزات پزشکی برای تولید محصولات سلامتی به نفع جامعه است. ولیکن، این همکاری و احتمالا روابط مالی فیمابین، ممکن است قضاوت های حرفه ای مربوط به منافع و اهداف اولیه پزشکی را تحت تاثیر قرار دهد. تعارض منافع در بخش سلامت، یکپارچگی پژوهش های علمی، عینیت آموزش حرفه ای، کیفیت مراقبت از بیمار و اعتماد عمومی به پزشکی را تهدید می کند.1 جامعه از سیاستگذاران، مدیران و متخصصان علوم پزشکی انتظار دارد که هیچ انگیزه ای جزء سلامت بیماران نداشته باشند. پذیرش هدیه، نمونه دارو و ملزومات پزشکی از شرکت های دارو و تجهیزات پزشکی، خرید دارو و تجهیزات از شرکت اقوام و دوستان، مالکیت سهام شرکت های دارویی و تجهیزات پزشکی، مشارکت در تدوین راهنماهای بالینی توسط شرکت های دارویی، حمایت مالی پژوهش ها توسط صنایع، ارایه مشاوره به صنایع، عضویت در هیات مدیره شرکت ها، اشتغال همزمان در بخش دولتی و خصوصی Dual Practice و معرفی کتاب خود به عنوان منبع اصلی توسط عضو بورد تخصصی از مصادیق تعارض منافع در بخش سلامت است.2 امکان تعارض منافع در حوزه پزشکی با توجه به تعدد و پراکندگی ارایه کنندگان خدمات سلامت، پیچیدگی فرایندهای ارایه خدمات سلامت، عدم توازن اطلاعات ارایه کننده و گیرنده خدمات سلامت، استقلال و اختیار کم بیمار و آسیب پذیری و وابستگی شدید او به ارایه کننده خدمات سلامت زیاد است و رسیدگی به آن در چارچوب نظارتی و سیاستی موجود دشوار می باشد. خط باریکی بین رفتار قابل قبول و تعارض منافع در نظام سلامت وجود دارد. سیاستگذاران، مدیران و کارکنان نظام سلامت باید پیش از پیوستن به مشاغل این حوزه از ماهیت و مصادیق تعارض منافع آنها آگاه باشند. با وجود این، ماهیت ظریف تعارض منافع، شناسایی، تحقیق و رسیدگی به آن را چالش برانگیز می کند. براساس اصل 40 قانون اساسی، هیچکس نباید اعمال حق خود را وسیله ضرر رساندن به غیر یا تجاوز به منافع عمومی قرار دهد. همچنین، بر اساس قاعده فقهی «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام»، فرد نباید به خود و به دیگران ضرر برساند. اگر حکومت به بعضی ها اجازه دهد که منافع شخصی بسیار به زیان دیگران به دست آورند، مشروعیت سیاسی حکومت تضعیف می شود. مدیریت تعارض منافع با اتخاذ سیاست ها و رویه های مناسب امکان پذیر است. هدف مدیریت تعارض منافع محافظت از انسجام قضاوت حرفه ای و حفظ اعتماد عمومی مردم است. مدیریت تعارض منافع شامل مراحل پیشگیری، شناسایی و اصلاح است. راهکارهای مدیریت تعارض منافع شامل اعلام تعارض منافع (شفافیت)، اعمال محدودیت، تفکیک وظایف، تفکیک قانونگذار از مجری، تفکیک ناظر از نظارت شونده، اصلاح نظام پرداخت، استفاده از راهنماهای بالینی، رعایت کدهای اخلاقی و آموزش است.