کارکرد بلاغی تشبیه در آثار محمدعلی جمالزاده و صادق چوبک

تشبیه یکی از صنایع بلاغی علم بیان است که با انتخاب دو نشانه از روی محور جانشینی برحسب مشابهت و ترکیب آن در محور همنشینی، سبب ادبی بودن کلام میشود. بررسی عملکرد صنعت تشبیه و معانی ثانویه حاصل از آن در متون داستانی میتواند میزان خلاقیت نویسنده، سبک فردی وی، حرکت متن بسمت محور ادبی و زبانی، ژانر اثر و درنهایت دیدگاه نویسنده را درمورد مسایل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و غیره آشکار سازد. جمالزاده و چوبک از نویسندگان برجسته معاصر ند که در مجموعه داستانهای خود از صنعت ادبی تشبیه در بسامد بالایی استفاده کرده اند.

 در این پژوهش، عملکرد بلاغی تشبیه های موجود در مجموعه داستانهای یکی بود و یکی نبود و قصه های کوتاه برای بچه های ریشدار از جمالزاده و انتری که لوطی اش مرده بود و خیمه شب‌بازی از چوبک با روش تحلیل کیفی و کمی بررسی شده است.

 براساس نتایج حاصل میتوان اشاره کرد که تشبیهات بکاررفته در آثار این دو نویسنده به دو دسته تقسیم میشود: دسته اول شامل تشبیهاتی است که برای توصیف و فضاسازی داستانها با بسامد اندک، به ترتیب 17درصد در آثار جمالزاده و 30درصد در آثار چوبک، به کار رفته اند. دسته دوم تشبیهاتیند که دارای معانی ضمنی و عواطفی چون تحقیر، تمسخر، ناراحتی، طنز، و تمجید در بسامد بالا، 83درصد در آثار جمالزاده و 70درصد در آثار چوبک، هستند.

 در آثار این دو نویسنده، بسامد اندک معانی ضمنی شادی و تمجید در کنار بسامد بالای معنی ضمنی تحقیر و ناراحتی تاثیر بسزایی در تقویت فضای غمگین و تلخ ریالیستی و ناتورالیستی داستانها دارند. جمالزاده با انتخاب مشبه به های خاص، به انتقاد طنزآمیز از جامعه ایران، شرایط سیاسی و غیره پرداخته است. چوبک نیز با تشبیهات خود سرنوشت تلخ و اندوه بار طبقه پایین جامعه را به تصویر کشیده است. بار معنایی مشبه به های انتخابی از حوزه های مفهومی مختلفی چون حیوان، دین، طبیعت، و بیماری در کنار بسامد بالای حسی بودن طرفین تشبیهات در ارتباط مستقیم با نوع توصیفی ریالیستی و ناتورالیستی این آثار قرار گرفته است. همچنین حضور ارکانی چون وجه شبه و ادات تشبیه سبب نزدیکی مدلول و مصداق در داستانها و درک آسان متن شده است.