نگاهی انتقادی به شگردهای نوسازی تشبیه در باب پنجم گلستان سعدی و روضه ششم بهارستان جامی

تشبیه نخستین صورت بیانی از ابتدای دوره رشد و تکوین زبان و ادبیات فارسی بوده است. هر شاعری قصد داشته نسبت به پیشینیان، کلام خود را مخیل تر، متعالی تر و تازه تر جلوه بدهد که برای تحقق چنین امری، ناگزیر بوده تشبیهات مبتذل را نوسازی کند. در این پژوهش کوشیده ایم به این پرسش پاسخ دهیم که سعدی در باب پنجم گلستان و جامی در روضه ششم بهارستان برای نوسازی تشبیهات خود، از چه ابزاری بهره گرفته اند؟ به این منظور، با روش تحلیلی- توصیفی و بر اساس شواهد و قراین به دست آمده، نشان داده ایم که سعدی و جامی از ابزار تشبیه مشروط، تشبیه تفضیل و تشبیه مقید، تشبیه غریب بعید، تشبیه کنایی، تشبیه مرکب، تشبیه تسویه و تشبیه جمع، تشبیه و صور خیال مضاعف، تناسی تشبیه، به کار بردن مشبه به غیر معمول و ادات نادر برای نوسازی تشبیه و رفع ابتذال از آن بهره گرفته اند. تشبیه تسویه، به ویژه در نثر مسجع، می تواند به مثابه ابزاری باشد که شاعر می تواند همانند تشبیه جمع با آن تشبیه را نوسازی کند و مجالی برای سجع سازی فراهم آورد. با این که جامی قصد تتبع از طرز سعدی را داشته، اما همواره در این امر کامیاب نبوده است. زمانی که تشبیه حسی به تشبیه عقلی تبدیل، یا مشبه به غیرمعمول می شود، کلام سعدی همواره استوار و بدون ابهام است؛ اما کلام جامی دچار ابهام می شود. سعدی نیز گاهی در پیدا کردن وجه شبهی روشن برای تشبیه مرکب یا تشبیه تفضیل از نوع مرجوع عنه درمانده است. روند شکل گیری صور خیال معمولا با تشبیه شروع می شود و شاعر مجبور است برای ایجاد آشنایی زدایی، یکی از ارکان تشبیه را کنار بگذارد. استعاره نتیجه آشنایی زدایی از تشبیهی مبتذل شده است. تناسی تشبیه محملی برای آشنایی زدایی و بستری برای خلق استعاره است. سعدی و جامی برای این که بتوانند کلام خود را از ابهام دور نگه دارند، کوشیده اند چندان از تشبیهات دور از ذهن یا بکر بهره نگیرند و در عوض از تشبیهات متقدمان آشنایی زدایی کرده اند.