رهیافتی به رویکردهای کلامی زاهدان بصره در دو قرن نخست هجری

در دو قرن نخست هجری اختلافات عقیدتی و کلامی بسیاری در طیف های مختلف جامعه اسلامی از جمله زاهدان بصری وجود داشته است. این گروه، در حوزه عقیدتی، به دو دسته عثمانی مذهبان و متمایلان به تشیع تقسیم می شوند که اختلافات و اشتراکاتی در مقابله با مسایل کلامی آن زمان از جمله رویارویی با اهل بدعت، ارجا، قدر و اعتزال داشته اند. این مقاله در صدد بررسی اختلافات کلامی زاهدان بصری، زمینه و بسترهای آن و تبیین نقاط اشتراک و افتراق آنان در این حوزه است. نتایج این مقاله حاکی از آن است که دو گروه زاهدان بصری، یعنی عثمانی مذهبان و متمایلان به تشیع در باور به عقیده ارجا که به گونه ای وقف و سکوت در مقابل حوادث اجتماعی و سیاسی است و مبارزه با هر گونه بدعت از جمله اعتقادات خوارج هم سو بودند؛ اما نسبت به مسیله قدر (اختیار انسان بر افعال) و اعتزال رویکرد متفاوتی داشتند، به طوری که عثمانی مذهبان موافق با جبر، به شدت با اندیشه های قدریه و معتزله مقابله می کردند؛ در حالی که متمایلان به تشیع در این موارد از آموزه های اهل بیت (ع) بهره می بردند.