برنامه ریزی و طراحی چشم انداز رودخانه های شهری با رویکرد محیط زیستی (مطالعه موردی: رود دره فرحزاد تهران)

روددره های شهری کریدورهای طبیعی هستند که چشم انداز مفرحی را برای شهرها فراهم نموده و از نظر محیط زیستی، اجتماعی و فرهنگی نقش مهمی را در زندگی شهری بازی می کنند. در حال حاضر به سبب توسعه بی رویه و عدم توجه به مباحث محیط زیستی در مدیریت و برنامه ریزی کالبدی شهر، ساختار و کارکرد این عناصر مهم از بین رفته و تبدیل به کانال های جمع آوری آب سطحی یا گنداب رو شده اند. در شهر تهران به منظور بهبود کیفیت محیط زیست شهری پروژه هایی برای احیا و ساماندهی روددره های شهری مطرح شده است. از نقاط ضعف پروژه های مدیریت شهری نگاه تک بعدی به توسعه و حتی احیا است. اگرچه قابلیت بازگشت رودخانه به حالت اولیه از آن سلب شده است، راهکارهایی وجود دارد که می تواند تا حدودی شرایط را برای رودخانه جهت دستیابی به پایداری اکولوژیکی فراهم نماید. هدف اصلی این مطالعه بکارگیری روش های مهندسی و مدیریتی به صورت تلفیقی و در نظر گرفتن ابعاد مختلف مدیریتی جهت یافتن راه حل های کاربردی است تا از این طریق طراحی چشم انداز پیرامون یک روددره به عنوان ابزاری برای احیای رودخانه و بازگرداندن آن از یک عنصر مخرب و سیل خیز به عارضه طبیعی مهم و در عین حال خدمات رسان در شهر استفاده شود. البته در صورتی که مولفه های کلیدی اعم از اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی فرهنگی، کالبدی و اجرایی و شاخص های زیرمجموعه آنها را به صورت یکپارچه مد نظر قرار دهد. به منظور کاربردی نمودن این روش ها و ارایه نتایج عینی، رودخانه فرحزاد به عنوان نمونه موردی انتخاب شد.

برای نمایش و طبقه بندی شاخص های پایداری اکولوژیکی و مدیریت زیستگاه از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) و مدل مساحی رودخانه شهری (URS) استفاده شد. ابتدا محدوده رودخانه در 8 گستره 50 متری تفکیک و سپس شاخص های اولیه شامل مواد و مصالح، عوارض زیستگاه و پوشش گیاهی با یکدیگر ترکیب شدند و خصوصیات هر گستره تعیین شد. با استفاده از تحلیل خوشه ای مقادیر عددی برای شاخص های اولیه در نرم افزار SPSS تعریف و مطابق با تفاوت ها و شباهت های میان آنها دسته بندی شد. بدین ترتیب گستره ها در طبقات مختلف از خیلی خوب تا خیلی فقیر رده بندی شدند.

نتایج و بحث: 

در مجموع محدوده رودخانه فرحزاد در 4 طبقه کیفی خیلی خوب، خوب، متوسط و زیرمتوسط از نظر طراحی چشم انداز پهنه بندی شد. در بخش شمالی که در حوضه آبریز کن واقع شده، حدود 32 درصد از گستره رودخانه فرحزاد در محدوده خیلی خوب از نظر شاخص های محیط زیستی قرار گرفت. محدوده خیلی خوب در بازه ابتدای مسیر و قسمت های کوهستانی قرار داشت. در ادامه به دلیل فضای سبز پیرامونی و درختان دستکاشت باغی، حدود 11 درصد در طبقه خوب شناخته شد. محدوده های خیلی خوب و خوب حاکی از امکان طراحی برای ساماندهی اراضی و احیای رودخانه در این بخش ها است. حدود 12 درصد از گستره رودخانه در سطح ضعیف طبقه بندی شده و مابقی مربوط به سطح متوسط است. در قسمت جنوبی مسیر که گستره در حوضه آبریز مرکزی قرار دارد کلا در طبقه ضعیف ارزیابی شد که احتمالا با تغییرات جزیی بتوان کاربری های مناسب را به تدریج تعریف و چشم انداز آتی را بر این پایه طراحی نمود.

در نهایت بهترین کاربری برای دستیابی به چشم انداز مناسب در گستره رود دره فرحزاد، گردشگری پایدار با رویکرد ساماندهی رود دره تشخیص داده شد که در بخشهای شمالی رودخانه و محلهایی که اطراف آنها فضای سبز دارد، قابل اجرا است. در ادامه مسیر پس از سیل برگردان غرب که دستخوش توسعه شهری است، نیاز به برنامه ریزی دقیق بر مبنای یک رویکرد جامع نگر و چند جانبه برای حفاظت از رودخانه و در صورت امکان تلاش برای بازسازی آن است.