رویکرد هستی شناسی مولوی به عالم خیال منفصل در دفتر نخست مثنوی

دیدگاه های مرتبط با عالم خیال بر مبنای دو رویکرد هستی شناسی (وجودشناسی) و معرفت شناسی استوار شده اند. رویکرد هستی شناسی، عالم خیال را یکی از مراتب وجود دانسته که حد فاصل میان عالم عقول و عالم ماده است؛ در مقابل، رویکرد معرفت شناسی، خیال را بعنوان قوه ای از قوای ادراکات آدمی در نظر میگیرد که محدود به خیال متصل است. از جمله عارفانی که به این موضوع پرداخته اند، مولانا است که در مثنوی بصورت غیرمستقیم اشاراتی به این عالم کرده است، اما برخلاف بزرگانی همچون ملاصدرا، شیخ اشراق و ابن عربی، فصل مستقلی با نام عالم خیال در آثار او دیده نمیشود. به همین دلیل برخی گمان میکنند در مثنوی، موضوع عالم خیال بعنوان مرتبه ای از وجود مطرح نشده و منظور از خیال در مثنوی صرفا همان خیال متصل، خیال اندیشی و تصورات ذهنی است. اغلب پژوهشهایی که در باب خیال در مثنوی بحث کرده اند، خیال را تنها در ساحتی معرفت شناسی بررسی کرده اند و آن را یکی از قوای ادراکی انسان تلقی کرده اند که بیشتر جنبه منفی دارد و مانع رسیدن به معرفت است. هدف اصلی این پژوهش بر این موضوع استوار است که عالم خیال در مثنوی، ماهیتی هستی شناسی، معرفت شناسی یا هر دو ساحت را دربرمیگیرد.

در این پژوهش با روشی توصیفی تحلیلی ساحت هستی شناسی عالم خیال بعنوان یکی از مراتب هستی و وجود در اندیشه مولوی با تکیه بر دفتر اول مثنوی اثبات شده است.

در نظر مولانا خیال نه تنها قوه ای از قوای باطنی انسان است، بلکه بعنوان مرتبه ای از مراتب وجود پذیرفته شده و در بسیاری از ابیات مثنوی بصورت مفهومی بدان پرداخته شده است.

مولوی راه های رسیدن به عالم خیال را مواردی چون تبدیل صفات ظاهری به باطنی، خواب و رویا، الهام، موت طبیعی و موت ارادی میداند.