واکاوای مفاهیم «تعریض» و سویه های مختلف آن

با وجود اهمیت و گستردگی کاربرد «تعریض» به عنوان بیانی غیرمستقیم و تامل برانگیز، به ویژه در آثار ادبی، بلاغیون متقدم و متاخر در آثار خویش، تنها به تعریفی کوتاه از آن، همراه با ذکر چند شاهد بسنده کرده اند. در این پژوهش کوشیده ایم ضمن نقد و تحلیل تعاریف مذکور و اشاره به برخی از نارسایی های آن ها، تعریف جامع تری از تعریض ارایه دهیم که فاقد کاستی های تعاریف پیشین باشد. همچنین با نگاهی تحلیلی، از دو ویژگی «موقعیت زمانی و مکانی» و «ساخت و ماهیت جمله تعریضی» سخن به میان می آوریم که در ویژگی نخست، شرایط و احوال گوینده و مخاطب مورد بررسی قرار می گیرد و در ساخت جمله تعریضی نیز به پیوند عمیق تعریض با علم معانی پرداخته شده و آشکار می شود که تعریض در ساخت انواع جملات خبری و انشایی، دارای کارکردها و ارزش های بلاغی هنری متفاوتی است؛ چنان که میزان غیرمستقیم گویی، دریافت تعریض از سوی مخاطب، سهولت در انکار و... در انواع جملات، از سطح یکسانی برخودار نیست و سخنوران آگاهانه و با توجه به موقعیت زمانی و مکانی، از جملات متناسب با آن موقعیت بهره می جویند.