جایگاه منطق و فلسفه در نفس شناسی ابوحامد غزالی

غزالی یکی از دانشمندان اسلامی است که در زمینه فقه، اخلاق و کلام و فلسفه صاحب آثار و تحقیق است. به رغم انتساب او به ضدیت با فلسفه و تفکر فلسفی، وی در آثارش به ویژه در مباحث نفس شناسی متفکری عقل گرا ظاهر شده و از روش ها و رویکردهای فلاسفه اسلامی بهره برده است. در این مقاله با روشی توصیفی- تحلیلی آرای غزالی درباره منطق و فلسفه و کاربردش در نفس شناسی را بررسی کرده ایم و به این نتیجه رسیده ایم که بر خلاف نظر برخی محققان که غزالی را متکلمی متعصب و ضد فلسفه دانسته اند، وی را باید متکلمی عقل گرا دانست که در تمام مراحل زندگی اش حتی زمانی که به تصوف روی آورد، بر اصول و روش عقلی استوار ماند و عقل را مهم ترین ملاک اعتبار هر معرفتی دانست. او در نفس شناسی کاملا تحت تاثیر فلسفه مشاء است و از شدت دلبستگی به روش فلسفی ابن سینا در علم النفس گاهی عین سخنان او را برای تایید سخنان خودش از کتاب های وی می آورد. وی به استدلال های منطقی پای بند است و عقل را ملاک تشخیص اعتبار سایر ابزارهای معرفت؛ یعنی، نقل، تجربه و شهود می داند. با توجه به برخی مبانی نظری غزالی همچون نفی سببیت میان پدیده ها، به نظر می رسد که جایگزینی نظریه عادت الله به جای علیت برخی لوازم نفی سببیت را در نفس شناسی حل کرده است. اما چنین نظریه ای با ابهامات و اشکالاتی روبه روست.