بررسی تحلیلی و ارائه مدل مفهومی طراحی مطابق با مسکن انسان گرا (موردپژوهی تک نگاری: مسکن مهر شهر قزوین)

توسعه پایدار شهری امروزه جزء مهم ترین مسایل در مدیریت شهرها است. بنابراین، سیاست های مدیریت شهری در زمینه برنامه ریزی مسکن، با توجه به اولویت و فراوانی آن در شهرها، بر قابلیت زندگی و کیفیت زندگی شهری؛ تاثیر قابل توجهی خواهد داشت. انسان گرایی یکی از رویکردهای طراحی مسکن پایدار است. خلا موجود در پژوهش های گذشته این است که اغلب مسایل مرتبط به ویژگی های طراحی مسکن انسان گرا به صورت موردی با تاکید بر یک یا چند عامل بررسی شده است و در هیچ یک، نوعی مدل جامع برای طراحی مسکن پایدار انسان گرا ارایه نشده است. بنابراین، در این پژوهش به بررسی الگوی مطلوب انسان گرایی، در طراحی مسکن پایدار امروزی، با نگاه ویژه به مسکن اجتماعی مهر قزوین، صورت گرفته است. وجه تمایز این پژوهش این است که در آن با نگرشی نو به نیاز های انسان در فضا و بررسی معیارهایی پرداخته است، که در پژوهش های پیشین به طور جامع به آن پرداخته نشده بود. 

پژوهش حاضر یک تحقیق کاربردی به روش تحقیق آمیخته شامل بخش های زیر است؛ که می تواند در حوزه طراحی شهری و معماری در دوره معاصر به کار گرفته شود. بخش اول شامل مصاحبه با خبرگان و بررسی های میدانی برخی خانه های معاصر است؛ که اطلاعات مربوط به آن ها از طریق اسنادی گردآوری شده است. نتایج حاصل از این بخش منجر به ارایه دو مدل مفهومی تطبیقی کلی که در آن ها به اختصار شاخص های کیفی اصلی مسکن پایدار انسان گرا، ویژگی ها و روابط بین آن ها در ارتباط با یکدیگر از دیدگاه صاحب نظران شرح داده شده است. بخش دوم در این بخش ابتدا پرسشنامه مقدماتی با مقیاس لیکرت تهیه شد و با مصاحبه با خبرگان، کفایت محتوای مطالعه به دست آمد. سپس پرسشنامه ها نیز برای تعیین روایی صوری آن ها مورد آزمایش و بازنگری قرار گرفتند. در نهایت با مصاحبه با اساتید و خبرگان تعداد و عنوان سوال های پرسشنامه تعدیل شدند. پرسشنامه نهایی در این پژوهش با 4 سوال توصیفی (سن، جنسیت، تحصیلات، شغل) و 16 سوال تحلیلی به صورت مقیاس لیکرت (پنج گزینه ای) طرح شده است. در این بخش از پژوهش، از طریق مصاحبه با 50 نفر از ساکنان مسکن مهر قزوین به طور تصادفی، به اشباع نظری رسیدیم. قلمروی مکانی تحقیق، شهرک مهرگان قزوین است.

در بخش اول پژوهش، بر اساس مطالعات انجام شده و مصاحبه با اساتید و خبرگان به دو مدل مفهومی در زمینه طراحی مسکن پایدار انسان گرا رسیدیم. مدل اول به اختصار شامل شش مقوله اصلی امنیت، تعامل، تعلق، خلاقیت، زیبایی، داخلی و عوامل موثر بر آن ها است. خروجی این مدل عوامل موثر بر هر یک از مقولات به ترتیب میزان اشتراک با هم است. در این مدل، برای مقوله تعامل (با هشت عامل موثر) بیشترین راهکارهای عملی طراحی ذکر شده است. بعد از آن به ترتیب برای مقولات تعلق، خلاقیت، و زیبایی (با هفت عامل موثر)، برای مقوله امنیت (با شش عامل موثر) و برای مقوله طراحی داخلی (با پنج عامل موثر) راهکارهای عملی موثر ذکر شده است. بدیهی است میزان اشتراک عوامل موثر در هر یک از مقولات نشان دهنده اهمیت آن عامل و تاثیر چندجانبه در طراحی مسکن پایدار انسان گرا است. بنابراین، می توان عامل موثر ایجاد تنوع در فضای مسکن را با وجه اشتراک آن در چهار تا از مقولات اصلی، مهم ترین راهکار در طراحی انسان گرای یک مسکن پایدار دانست. خروجی مدل مفهومی دوم، به دلیل اهمیت بیشتر، فقط بررسی عوامل موثر مشترک بر مقولات، به صورت معکوس است. در بررسی این مدل، بدیهی است که تعداد فلش های متصل از عوامل موثر بر طراحی به هر یک از شش مقوله اصلی میزان اهمیت آن عامل را نشان می دهد. لذا بررسی این مدل نیز نشان دهنده بیشترین تاثیر عامل مشترک تنوع (با تاثیر بر چهار مقوله) در درجه اول، بعد از آن عوامل توجه به مقیاس و فضاهای تجمعی در طراحی (با تاثیر بر سه مقوله) در درجه دوم و در نهایت، عوامل توجه به نور در فضا، تسهیلات مورد نیاز هر فضا و حس هویت (با تاثیر بر دو مقوله) در درجه سوم اهمیت قرار دارند. یافته های بخش دوم تحقیق که از طریق پرسشنامه و بعد مصاحبه با همان افراد مورد پرسش و موردپژوهی شکل گرفته است. پس از جمع آوری داده ها، فرایند تحلیل برای هر یک از مصاحبه ها به صورت جداگانه صورت گرفته است. در نهایت با توجه به مطالعات میدانی ، مفاهیم و مقوله های فرعی و اصلی متناظر با هم ، که بر اساس تفسیر متن مصاحبه ها با استفاده از روش تحقیق و معیارها و اهمیت آن ها ذکر شده، در جدول هایی ارایه شده است .

با جمع بندی محتوای مفهومی مجموعه مقوله های به دست آمده، به نظر می آید درک و تجربه ساکنان شهرک مهرگان، از وجوه مختلف نامطلوب است . این تفسیر را می توان به مقوله های تعاملی اشاره شده، نسبت داد. چنین درک و تجربه ای ناشی از مقوله های علی‏ شرایطی گفته شده است و در بستر آن ها به وقوع می پیوندد؛ شرایطی که در پژوهش حاضر، حسی از عدم اطمینان و ناپایداری و بی توجهی به نیازهای انسان را در ارتباط با اتفاقات آینده برای ساکنان این منطقه به همراه دارد و نیز چنین درک و تجربه ای، پیامدهایی را نیز به دنبال دارد. بنابراین برای تغییر در شکل خانه های امروزی و توجه به «درک و توجه به نیازهای انسان» به عنوان پدیده یا مقوله هسته ای، می توان اقداماتی را در قالب یک چارچوب اولیه برای شکل گیری مسکن معاصر به ویژه مسکن اجتماعی برای اقشار کم درآمد بر مبنای انسان شناسی، برآمده از توجه توامان به مبانی نظری و به ویژه مطالعات زمینه ای انجام شده در این مقاله ، ارایه شده است. برخی از این موارد عبارت اند از: تلاش برای ایجاد فضاهای باز و نیمه باز، پیوند طبیعت با معماری، استفاده از گیاهان، ایجاد حریم در ورودی واحد های سکونت، ایجاد محرمیت، اختصاص فضاهایی برای خانم ها و اختصاص فضاهایی برای گردآوری خانواده، ایجاد ایستگاه های حمل ونقل شهری، توریع زون های مختلف فرهنگی در نقاط مختلف شهرک های مسکونی، تعریف ورودی ها، تعریف جداره ها. برای پیشنهاد تحقیقات آتی، جامعه آماری انتخاب شده می تواند در مقیاس منطقه ای و شهری مورد بررسی قرار گیرد. همچنین می توان تاثیر جغرافیا و اقلیم متفاوت شهرهای مختلف ایران و جهان را بر انسان گرایی در مسکن مورد بررسی قرار داد و یا این موضوع را در ساختمان های شهری پرتکرار با عملکردهای دیگر از جمله اداری مورد بررسی قرار داد.