تحلیل مقایسه ای آیرونی هستی در رباعیات خیام و مثنویهای عطار

طنزپرداز برای تبیین خنده انگیز انواع ناهنجاریها، از روش ها و ابزارهایی بهره میبرد. آیرونی بعنوان یکی از شگردهای بلاغی طنز، به انواع بسیاری از جمله آیرونی هستی یا فلسفی تقسیم میشود. در این نوع آیرونی، هستی، خداوند و عملکرد حق تعالی آماج طنزپرداز قرار میگیرد. اعتراض به خداوند و شکایت از نظام هستی در تقابل با موضوع محل اتفاق جمله عرفا و غالب متکلمان، یعنی قول به نظام احسن قرار میگیرد. پژوهش حاضر به بررسی آیرونی هستی در رباعیات خیام در جایگاه تراوشات ذهنی یک فیلسوف در مقایسه با مثنویهای عطار بعنوان عصاره اندیشه های عارفی برجسته میپردازد.

مقاله حاضر بر مبنای روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و با بهره گیری از ابزارهای کتابخانه ای نوشته شده است. جامعه آماری پژوهش شامل رباعیات خیام و مثنویهای عطار (اسرارنامه، مصیبت نامه، الهی نامه و منطق الطیر) است.

مفاهیم اعتراض طنزآمیز در 21 مورد از مصادیق به کارگیری آیرونی هستی در رباعیات خیام مشتمل است بر دوازده بار حیرت از فلسفه حیات، هفت مرتبه انتقاد از انهدام موجودات، و دو مورد اعتراض به فقدان عدالت. در مثنویهای عطار فقط یک بار از فلسفه حیات، چهار مرتبه از انهدام موجودات، سیزده بار از مقوله فقر و پنج مورد از سرگشتگی عاشقان انتقاد طنزآمیز شده است.

با توجه به یافته ها، عطار برخلاف خیام که غیرمستقیم و با اشاره به دهر و فلک، کار و بار هستی را به چالش کشیده، آشکارا در قالب روایی با لحنی طنازانه خدا را آماج اعتراض خود قرار داده و از جایگاه امن عقلای مجانین بهره گرفته است. اندوه فلسفی در رباعیات مشتمل بر آیرونی هستی خیام بسیار پررنگتر است و فقط در دو رباعی فقدان عدالت، درد و دغدغه اجتماعی مجال بروز یافته؛ اما درد عطار در بیان نقد و اعتراضاتش هم فلسفی، هم اجتماعی و هم ناشی از شوریدگی و درماندگی عاشقانه است.