بازنمایی ساختمان در نقاشی ایرانی و نقش آن در گستردگی فضای تصویر و ژرفانمایی

ساختمان‎ها پس از پیکره‎ها، تاثیرگذارترین عنصر بصری در نقاشی ایرانی است. از کهن‎ترین نمونه‎های برجای‎مانده مانند.ورقه‎ وگلشاه که حتی عناصر طبیعی نیز در آن، نقش چندانی در ساخت فضای صحنه نداشت، این بناها بودند که جایگاه‎های متفاوتی را می‎ساختند. بازنمایی ساختمان‎ها در همه ادوار نقاشی ایرانی بر همین اهمیت ماند و گام‎به‎گام بر پیچیدگی‎های فضایی آن افزوده شد. پژوهش پیش‎رو، کارکردهای بازنمایی ساختمان را در نقاشی ایرانی می‎جوید و چگونگی گسترش فضای سه‎بعدی را برپایه محورهای سه‎گانه بلندا، پهنا و ژرفا در فضاهای معمارانه واکاوی می‎کند. بررسی نشان می‎دهد برخلاف پاره‎ای گمان‎ها درباره دوبعدی بودن نگارگری ایرانی و پرهیز آگاهانه نقاشان از ژرفانمایی، هنرمندان ایرانی به‎مانند دیگر نقاشان درپی بازنمایی فضای سه‎بعدی در آثار خود بودند. آن‎ها، شیوه‎ها و کارکردهای پراکنش عناصر بصری را بر محورهای سه‎گانه می‎شناختند و از آن برای گسترش دامنه دید بیننده و القای ابعاد سه‎گانه بهره می‎بردند. دراین میان، نقش ساختمان‎ها با داشتن بلندا (اشکوبه‎ها)، پهنا (بر ساختمان) و ژرفا (پشت/جلو یا درون/بیرون) در چینش‎های گوناگون فضایی، نزد این هنرمندان شناخته بود. بناها هم چنین، در جایگاه مجموعه مکعب‎های به‎هم‎چسبیده، حسی از ادراک ژرفا را به‎شیوه پرسپکتیو ناهمگرا پدید می‎آوردند. البته، این ترفند در نقاشی ایرانی، بیش از آن که روشمند باشد، الگوپردازانه بود. این پژوهش، به‎شیوه توصیفی‎‎تحلیل هندسی و برپایه واکاوی حدود 400 نگاره از صد نسخه برجسته سده‎های 710ق. پیش رفته است. نگارنده می‎کوشد تکاپوهای نقاشان و بخشی از فرازوفرودهای بصری دست‎یابی به توهم فضایی را در آثار نقاشی ایرانی پیش چشم آورد.