بررسی طرح، نقش و شیوه تولید منسوجات آویز در فضاهای زیستی عصر قاجار

منسوجات با طرح های محرابی و ترنج دار به رغم کاربرد گسترده در امور مصرفی، معمولا به سبب عدم استفاده در پوشاک از یک سو و صورت مشابه با دست بافته های داری در سوی دیگر، کم تر در قالب انواع پارچه مورد بررسی قرار گرفته اند. این در شرایطی است که این موارد، نقش مهمی در تامین اقتضایات زیستی عهد قاجار داشتند و افزون بر کارکرد آشکار به عنوان زیرانداز یا بسته بندی هم چون سجاده و بقچه، به صورت آویز فراوان به کار می آمدند و ضمن برآورده ساخت برخی نیازهای فیزیکی، زینت بخش محیط بودند. با این حساب پرسش آن خواهد بود: منسوجات آویز در فضاهای زیستی عصر قاجار معمولا با کدام یک از انواع طرح و نقش، متناسب با کدام کاربرد و با چه شیوه ای تهیه می شدند؟ بررسی ها به شیوه تحلیلی تاریخی با نمونه گیری طبقه بندی احتمالی از منسوجات آویز عصر قاجار در قالب 22 مورد و با واکاوی در اسناد مکتوب و تصویری آن عهد نشان داد: ازآن جاکه، پارچه های محرابی و ترنج دار از قاعده تکرار سراسری نقش عدول کرده اند، معمولا با عملیات تکمیلی پارچه سازی هم چون چاپ قلمکار، رودوزی (به ویژه رشتی دوزی، چشمه دوزی، گلابتون دوزی) تکمیل می شدند و در صورت آویز به عنوان تابش بند، پرده، دیوارکوب، پوشش طاقچه و سربخاری و البته، خیمه پوش استفاده داشتند. هرچند درکنار این اقسام، دیگر طرح ها هم چون انواع واگیره ای، کتیبه ای و روایی در برخی از این مصارف استفاده داشت یا حتی پارچه های بدون طرح و نقش نیز به کار می آمد. اما در هر صورت نقشه های محرابی و ترنج دار با غلبه نقوش گیاهی یا همراهی جزیی صور انسانی و جانوری در قالب طرح محرابی، در تکمیل فضاهای زیستی عصر قاجار به مثابه منسوجات آویز پیشتاز میدان رقابت بود. این مقاله برگرفته از طرح پژوهشی نویسنده اول با عنوان «تحلیل و طبقه بندی طرح و نقش پارچه های عصر قاجار (1304- 1175 ه.ش.)» است که در قالب ارتباط دانشگاه هنر با جامعه و صنعت در پژوهشکده هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری به تصویب رسیده و تحت نظر ایشان در حال انجام است.