بررسی علی و معلولی کارکردها و کژکارکردهای قهوه خانه های صفوی و قاجار از منظر تداوم و تحول اجتماعی

فضای شهری در ایران دوره اسلامی، ترکیبی از فضاهای عمومی و خصوصی است که به طور پیچیده در یکدیگر تنیده شده اند. در جامعه ایران، قهوه خانه ها به عنوان مکان های نوظهور اجتماعی، از دوره صفویه به بعد، گونه جدیدی از معاشرت های شهری را شکل دادند و با کارکردهای مختلف، نقش بسزایی در گسترش حوزه عمومی ایفا کردند. در آغاز پیدایش، قهوه خانه ها غالبا از کارکردی تفریحی و فراغتی برخوردار بودند، و به تدریج این کارکرد، تحت الشعاع بافت مذهبی جامعه ایران و بروز برخی رخدادها دستخوش تطور شد و قهوه خانه ها تنوع کارکردی یافتند. مطالعه درباره کارکردهای این فضاها، چشم اندازی به مطالعات تاریخ اجتماعی و فرهنگی جامعه ایرانی می گشاید و نیازمند توجه، بررسی و تحلیل ابعاد تاثیرگذار آن بر مناسبات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و... است؛ بر این اساس، در این پژوهش، باتکیه بر منابع کتابخانه ای و با رویکرد توصیفی - تحلیلی به بررسی و تحلیل کارکردهای مختلف قهوه خانه ها و سیر تداوم و تحول آن ها در دوره های صفوی و قاجار پرداخته شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد، کارکردهای تفریحی-فراغتی، مذهبی، ادبی، هنری و سیاسی قهوه خانه ها در دوره های صفوی و قاجار دستخوش تداوم و تحول بوده است و این کارکردها عوامل انتزاعی و مستقلی هستند، اما به دلیل بافت مذهبی و باورهای دینی پررنگ جامعه ایران در دوره های صفویه و قاجار، در برخی موارد، پیوند میان این کارکردها برقرار بوده است. قهوه خانه ها در کنار نقش مثبت و تاثیرگذار بر حفظ و اشاعه فرهنگ ملی، قومی، مذهبی و برخی جلوه های هنری جامعه ایران، از برخی کژکارکردها و ترویج بزهکاری های اجتماعی نیز مصون نبودند. این کژکارکردها با ورود عناصر نوگرایی به جامعه عصر قاجار دامنه گسترده تری یافت و با اضافه شدن کافه ها به عنوان نهادهای نوبنیاد، به رواج ناهنجاری ها و کژکارکردهای اجتماعی دامن زد و به تدریج به طور موثری کارکردها را تحت تاثیر قرار داد.