تحلیل گفتمان رمان جای خالی سلوچ بر اساس مربع ایدئولوژیک ون دایک

رمان جای خالی سلوچ از آثار برجسته محمود دولت آبادی است و نویسنده در آن مشکلات جامعه روستایی عصر پهلوی را با بیانی شیوا به تصویر می کشد. وی با استفاده از بیان انتقادی خود به صورت تقابلی صفات منفی «دیگران» (طبقات حاکمان و زمینداران) و ویژگی های مثبت «ما» (مردمان فقیر) را برجسته کرده، صفات منفی «ما» و ویژگی های مثبت «دیگران» را کم اهمیت جلوه داده است و این چهار رکن از محورهای اساسی نظریه ون دایک است.هدف این پژوهش، تحلیل دیدگاه های اجتماعی- سیاسی دولت آبادی بر مبنای یک پایگاه نظری به منظور شناخت بیشتر و مصداقی آن هاست؛ ضمن اینکه به شیوه ها و شگردهای بیانی نویسنده نیز اشاره می شود. روش این پژوهش توصیفی- تحلیلی و کیفی است و گردآوری داده های آن با استفاده از شیوه کتابخانه ای انجام گرفته است.ازجمله نتایج پژوهش حاضر این است که دولت آبادی با بیانی انتقادی به دنبال اصلاح جامعه ای است که در آن مردم مظلوم در مقابل تجددگرایان شکست خورده اند. وی با بیان ویژگی های مثبت و منفی ما و دیگران انتقادات خود را نسبت به جامعه ستم زده عصر خود بیان می کند و از هنجارگریزی واژگانی، نحوی و نیز شگردهای بلاغی بهره جسته است. در این مقاله از ویژگی های منفی دیگران چون نیرنگ بازی و حیله گری، دزدی، خودخواهی، شهوت طلبی، نزول خواری و غیره و از صفات مثبت «خود» چون شجاعت، بی آزاری، تلاشگری، وفاداری، غیرت داشتن، مستقل بودن، عزتمندی و غیره سخن گفته می شود. اصولا نویسنده به ویژگی های مثبت دیگران و صفات منفی ما کمتر اشاره می کند با این حال صفاتی مانند: زیرکی، خردمندی، عاقبت اندیشی، دلسوزی، دینداری (برای دیگران) و بی مسیولیتی، خودخواهی، زورگویی، بی ادبی و گستاخی و... (برای ما) را می توان از لابه لای داستان استخراج کرد.