شانس اخلاقی در اصول فقه متاخر امامیه

شانس اخلاقی یکی از مسایل جذاب و تاثیرگذار در فلسفه اخلاق معاصر است. سوال اصلی این بحث را می توان چنین تقریر کرد: آیا امور خارج از اختیار و کنترل فاعل اخلاقی در جایگاه اخلاقی او یا میزان شایستگی او برای ستایش یا سرزنش اخلاقی تاثیرگذار است؟ «اصل کنترل» پاسخ منفی به این سوال می دهد، و «شانس اخلاقی» پاسخ مثبت. در نخستین مواجهه با سنت اصولی پس از شیخ انصاری به نظر می رسد در این رابطه مواضع دوگانه ای وجود دارد. نویسندگان تلاش کرده اند با بررسی تحلیلی این سنت اصولی، دیدگاه های مطرح در این سنت فکری را شناسایی، بازخوانی و تبیین کنند. تاکید اصولیان بر این که فعل غیراختیاری از دایره تکلیف خارج است، دست کم در ظاهر امر، تایید اصل کنترل است؛ اما خواهیم دید که اصل کنترل مستخرج از اصول فقه، با اصل کنترل مطرح در فلسفه اخلاق معاصر متفاوت است. از سوی دیگر، دیدگاه برخی از اصولیان در مباحث تجری و اجتهاد و تفسیر برخی از آن ها از پاره ای از روایات، موید پذیرش شانس اخلاقی است. مقایسه مجموعه دیدگاه های رایج در اصول فقه متاخر امامیه ما را به این نتیجه می رساند که موضع بسیاری از آنها پذیرش شانس اخلاقی همراه با خوانشی خاص و سازگار از اصل کنترل است.