تجزیه ژنتیکی صفات مختلف کنجد با استفاده از روش عددی و گرافیکی هیمن تحت تنش خشکی

کنجد یکی از قدیمی‏ترین گیاهان زراعی و احتمالا کهن‏ ترین نبات روغنی جهان است. در اغلب مناطق دنیا از توده ‏های بومی و محلی کنجد استفاده می شود. تولید ارقام اصلاح شده برای اقلیم های زراعی متفاوت به منظور افزایش تولید و عملکرد از اهمیت فوق‏ العاده ای برخوردار است.

هفت ژنوتیپ اصفهان، سیرجان، فارس، اولتان، جیرفت، سبزوار و TS-3 و 21 دورگ حاصل از آن ها در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار به صورت آزمایش دای آلل یک طرفه 7 × 7 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه بیرجند تحت شرایط تنش خشکی طی سال های 97-1394 مورد بررسی قرار گرفت. در این مطالعه صفات ارتفاع بوته، ارتفاع تا اولین کپسول میوه‏ دهنده، تعداد کپسول در بوته، تعداد شاخه فرعی، تعداد برگ، طول برگ، تعداد دانه در کپسول، طول کپسول، وزن کپسول، عرض کپسول، تعداد روز تا 50 و 90 درصد گلدهی، تعداد روز تا رسیدن فیزیولوژیک، وزن هزار دانه، درصد روغن، درصد پروتئین، میزان کلروفیل a، کلروفیل b، کلروفیل کل، عملکرد بیولوژیک، عملکرد اقتصادی و شاخص برداشت اندازه گیری شد.

بررسی کفایت مدل افزایشی - غالبیت نشان داد که در صفات ارتفاع بوته، طول کپسول، وزن کپسول، تعداد برگ، تعداد شاخه فرعی، تعداد کپسول در بوته، عملکرد اقتصادی، عملکرد بیولوژیک، تعداد روز تا 50 گلدهی، تعداد روز تا 90 درصد گلدهی و تعداد روز تا رسیدن فیزیولوژیک مدل کفایت نمود و لذا بر روی این صفات تجزیه دای آلل صورت گرفت. تجزیه واریانس هیمن نشان داد که پارامتر a (اثرات افزایشی ژن ها) در تمامی صفات، پارامتر b (اثرات غالبیت ژن ها) در تمامی صفات به غیر از ارتفاع بوته، پارامتر b1 (میانگین اثرات غالبیت) در اکثر صفات به غیر از ارتفاع بوته، تعداد شاخه فرعی، تعداد کپسول و عملکرد دانه پارامتر b2 (انحراف غالبیت اضافی ناشی از والدین) در اکثر صفات به غیر از ارتفاع بوته، تعداد شاخه فرعی و تعداد کپسول و پارامتر b3 (اثرات غالبیت باقیمانده) در تمامی صفات به غیر از ارتفاع بوته معنی‏دار بود. بررسی پارامترهای ژنتیکی نشان داد که پارامتر D (تنوع ناشی از اثرات افزایشی ژن ها) و پارامتر H1 و H2 (تنوع ناشی از اثرات غالبیت ژن ها) در اکثر صفات، پارامتر F (متوسط کوواریانس اثرات افزایشی و غالبیت) و پارامتر h2 (یکسانی و عدم یکسانی گروه های ژنی مثبت و منفی) در نیمی از صفات معنی دار گردیدند. متوسط درجه غالبیت (√(H1/D)) در صفات مختلف به صورت افزایشی، غالبیت ناقص و فوق غالبیت مشاهده شد. در کلیه صفات به غیر از وزن کپسول نسبت ژن های با اثرات مثبت و منفی (H2/(4H1) برابر با 0/25 نبود، لذا در کلیه صفات ژن های افزاینده و کاهنده توزیع متقارنی در بین والدین نداشتند. نسبت ژن های غالب و مغلوب در والدین ((√(4DH1)+F)/(√(4DH1)-F)) در اکثر صفات فراتر از واحد بود، لذا توزیع نامساوی ژن های غالب و مغلوب در اکثر صفات وجود داشت. تعداد گروه های ژنی دارای غالبیت (h2/H2) در محدوده صفر تا 2/04 بدست آمد، لذا تمامی صفات توسط یک یا دو بلوک ژنی کنترل شدند. وراثت‏ پذیری عمومی (hb2) و خصوصی در کلیه صفات مقادیر بالایی داشتند.

در صفات مورد مطالعه نوع عمل ژن های کنترل کننده صفات، نسبت ژن های غالب و مغلوب، نسبت ژن های با اثرات افزاینده و کاهنده، اثرات افزایشی و غالبیت متغیر بود که در اکثر صفات با هم متفاوت بود. به طور کل اکثر صفات توسط ژن های با اثرات افزایشی و غالبیت کنترل می شدند. برآورد وراثت پذیری بالا نشان دهنده امیدبخش بودن مواد ژنتیکی مورد مطالعه در مطالعات آتی را دارد. بنابراین می توان از بین این مواد، ژنوتیپ های بهتر را برای شرایط آب و هوایی بیرجند انتخاب نمود تا در آینده مورد بررسی بیشتر قرار گیرد.