برآورد عمل ژن و پارامترهای ژنتیکی برخی از ویژگی های کمی و کیفی چغندرقند (Beta vulgaris L.) از طریق تجزیه لاین× تستر

در برنامه های اصلاح گیاهان زراعی به اطلاعات جامعی در رابطه با ساختار ژنتیکی مواد گیاهی و نیز قابلیت ترکیب پذیری آن ها نیاز است. در این راستا مطالعه حاضر با اهداف ارزیابی قابلیت های ترکیب پذیری عمومی والدین و ترکیب پذیری خصوصی تلاقی ها، تعیین ماهیت و میزان عمل ژن و در نهایت برآورد وراثت پذیری صفات کمی و کیفی هیبریدهای چغندرقند از طریق تجزیه تلاقی لاین- تستر اجرا شد.

مطالعه حاضر به صورت تلاقی لاین- تستر با استفاده از نه لاین و دو تستر برگزیده چغندرقند انجام شد. به این منظور لاین های مادری در خطوط میانی و لاین های پدری در دو خط جانبی کشت شدند و با رعایت نکات مربوط به ایزولاسیون، کلیه تلاقی ها صورت پذیرفت. تعداد 18 هیبرید حاصل از تلاقی لاین- تستر طی سال زراعی 1399-1398 در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار در ایستگاه تحقیقات کشاورزی شیراز مورد کشت و بررسی قرار گرفتند.

نتایج تجزیه واریانس عملکرد ریشه، عملکرد شکر، عملکرد شکر سفید، درصد قند ناخالص، درصد قند خالص، سدیم، پتاسیم، نیتروژن مضره، ضریب آلکالیته، ضریب استحصال شکر و درصد قند ملاس نشان داد که در بین هیبریدها از نظر کلیه صفات به جز دو صفت درصد قند ناخالص و خالص تفاوت معنی داری در سطح احتمال یک درصد وجود دارد. تجزیه لاین- تستر موید آن بود که اثرات افزایشی و غیر افزایشی ژن ها به صورت توام در بیان و توارث صفات عملکرد ریشه و عملکرد قند ناخالص دخیل هستند؛ اما در کنترل ژنتیکی صفات عملکرد شکر سفید، درصد قند ناخالص، درصد قند خالص، سدیم، پتاسیم، نیتروژن، ضریب آلکالیته، ضریب استحصال شکر و درصد قند ملاس ژن هایی با اثر غیر افزایشی نقشی بر عهده نداشته است و نظر به معنی داری اثر ترکیب پذیری عمومی لاین و یا تستر برای صفات مذکور، صرفا ژن هایی با اثر افزایشی در کنترل این صفات دخالت دارند. در مجموع از لاین های مورد استفاده در پژوهش حاضر، لاین 950123 و از تستر های آزمایشی، تستر F- 21121 اثرات مثبتی را با توجه به اهداف اصلاحی چغندرقند در پی داشتند. لاین S1- 24 و تستر F- 21122 در کل با اثرات منفی همراه بودند و سبب کاهش ارزش اصلاحی صفات گردیدند.

در مجموع نتایج به دست آمده مبین وجود تنوع میان هیبریدهای حاصل از تلاقی بین لاین ها و تسترهای تحت بررسی بود. بر اساس نتایج، در کنترل صفات عملکرد ریشه و عملکرد شکر ناخالص، ژن های با هر دو اثر افزایشی و غیر افزایشی دخیل هستند، اما در وراثت صفات عملکرد شکر خالص، سدیم، پتاسیم، نیتروژن مضره، ضریب آلکالیته، ضریب استحصال شکر و درصد قند ملاس تنها ژن های با اثر افزایشی دخالت دارند. نظر به اینکه قابلیت ترکیب پذیری عمومی مبین اثرات افزایشی ژن ها است، بنابراین والدهایی که از قابلیت ترکیب پذیری عمومی بالایی برخوردارند، اثر افزایشی زیادی نیز به همراه دارند که می توان از آن ها در تولید ارقام بهره برد.