ارزیابی هزینه چرخه حیات و انرژی بوم نظام های تولید سویا در استان مازندران

انرژی به دلیل هزینه ها و امنیت عرضه، عامل محدودکننده پایداری کشاورزی است. بخش کشاورزی به عنوان یکی از بزرگ ترین تامین کنندگان غذای جهان، در دوران اخیر با گرایش به افزایش مصرف انرژی منجر به افزایش هزینه های تولید و تاثیرات منفی بر امنیت غذایی و نگرانی های زیست محیطی شده که جهت غلبه بر این چالش های پیش رو، برقراری تعادل بین تقاضا و عرضه انرژی در سامانه های کشاورزی و همچنین بررسی عملکرد اقتصادی آن ها ضروری است. به این ترتیب با در نظر داشتن این مهم که سویا [Glycine max (L.) Merril] گیاهی مهم در برقراری امنیت غذایی است؛ پژوهشی در سال 1398 به منظور تحلیل جریان انرژی و بررسی اقتصادی هزینه های تولید سویا در سطح استان مازندران انجام شد.

به منظور ارزیابی کارایی اقتصادی و الگوی مصرف انرژی در مزارع سویا، اطلاعات موردنیاز به صورت مراجعه حضوری و گفتگوی مستقیم با 301 سویاکار جمع آوری شد. ورودی هایی که برای برآورد کارایی انرژی هر هکتار زراعت سویا مورد استفاده قرار گرفتند شامل سوخت های فسیلی، ماشین آلات، نیروی انسانی، بذر، آب آبیاری، الکتریسیته، کودها و سموم شیمیایی بودند. دانه سویا تولیدی نیز به عنوان منبع انرژی خروجی در نظر گرفته شد. برای ارزیابی کارایی اقتصادی تولید سویا از رویکرد هزینه یابی چرخه حیات (LCC) استفاده شد که به این منظور، دروازه مزرعه به عنوان مرز سامانه و یک هکتار مزرعه سویا به عنوان واحد پایه برای تمام تجزیه و تحلیل ها در نظر گرفته شد. هزینه های اجتماعی انتشارات علاوه بر هزینه های ثابت و متغیر تولید که در بیش تر پژوهش ها به آن ها پرداخته می شود؛ ارزیابی و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. در پژوهش حاضر، هزینه های اجتماعی انتشار آلاینده ها در بوم نظام های تولید سویا شامل دو بخش: (1) انتشارات در مزرعه و (2) آلاینده های ناشی از تولید برق بوده که با استفاده از ضرایب استاندارد تعیین شده در مطالعات قبلی برآورد شدند.

بر اساس نتایج، سوخت دیزل، کودهای شیمیایی نیتروژنه و بذر مصرفی به ترتیب با 47/90، 19/61 و 13/53 درصد بیش ترین سهم از کل انرژی نهاده های مصرفی در تولید سویا را دارا بودند. میانگین بهره وری انرژی برای سویا تولیدی در استان مازندران معادل 0/16 کیلوگرم بر مگاژول محاسبه شده که از این نظر، شهرستان گلوگاه با 0/25 کیلوگرم بر مگاژول بهترین و آمل با 0/11 کیلوگرم بر مگاژول بدترین وضعیت را نسبت به سایر شهرستان های تحت بررسی داشتند. از نظر نوع انرژی مصرفی، نتایج نشان داد که تولید فعلی سویا در استان مازندران به دلیل وابستگی زیاد به منابع انرژی تجدیدناپذیری چون سوخت دیزل و کودهای شیمیایی نیتروژنه پایدار نیست. هزینه چرخه حیات تولید سویا در استان مازندران که شامل هزینه های متغیر، ثابت و اجتماعی حاصله از انتشارات بوده نیز به طور متوسط به میزان 327/90 دلار بر هکتار برآورد شده که در این بین هزینه های متغیر با 299/52 دلار بر هکتار (یعنی حدود 91 درصد) سهم بالایی در تولید سویای منطقه داشته است. متوسط دستمزد پرداختی به صاحبان ادوات و ماشین آلات کشاورزی با 141/85 دلار بر هکتار (معادل 47/36 درصد) اولین نهاده و نیروی کار انسانی با 85/77 دلار بر هکتار (معادل 28/64 درصد) دومین نهاده با بیش ترین هزینه در تولید بودند که در مجموع حدود 69 درصد از کل هزینه تولید (LCC) سویا را به خود اختصاص داده اند. نشر دی اکسید کربن با 41/16 درصد، سهم عمده ای در هزینه اجتماعی حاصله از انتشارات (7/38 دلار بر تن) داشته که این هزینه به دلیل مقادیر بالای انتشار آن در پی احتراق سوخت دیزل و مصرف کود اوره در مزرعه بود.

در مجموع نتایج حاصله از پیمایش 301 مزرعه تحت بررسی نشان داد که تولید سویا در استان مازندران با متوسط کارایی انرژی 2/43، به لحاظ بیلان انرژی توجیه پذیر و با نسبت سود به هزینه 1/86 محصولی سودآور در کشاورزی منطقه می باشد.