رابطه «معلوم بالذات» و «معلوم بالعرض» نزد علامه طباطبایی

علم حصولی فرایندی ادراکی است که سه جزء در آن، زمینه تحقق علم را فراهم می آورند: «عالم یا مدرک»، «شیء خارجی یا معلوم بالعرض» و «صورت ذهنی یا معلوم بالذات». نزد علامه طباطبایی چگونگی رابطه معلوم بالذات و معلوم بالعرض به صورت حصول صورت شیء مادی در ذهن نیست؛ بلکه عبارت از حصول صورت مجرد مثالی نزد وجود مثالی مدرک است. بر این مبنا، علم به معلوم بالذات یا صور ت های علمی، علم حضوری و بی واسطه است و بر همین اساس علم حصولی نیز به علم حضوری باز می گردد. در حکمت صدرایی ماهیت در ذهن دارای همان خصوصیت و ویژگی وجود خارجی است که بعینه در ذهن تحقق مفهومی پیدا می کند. در حالی که علامه طباطبایی ماهیت اعتباری و غیر اصیل را برآمده از حدود وجود می داند. دیدگاه علامه درباره اعتباری بودن ماهیت به گونه ای است که برای ماهیت نقش هستی شناختی قایل نمی شود. بر این اساس معلوم بالذات و معلوم بالعرض هر دو باید از سنخ وجود باشند. طبق تبیین علامه بین وجود عینی و ماهیت نزد ذهن ملازمه عقلی وجود دارد. به این ترتیب مساله محوری مطالعه پیش ‎رو نحوه رابطه بین وجود عینی و ماهیت است که ظهور وجود عینی نزد ذهن است.