بررسی دیدگاه ابن عربی در مسئله جبر و اختیار

جبر و اختیار همواره از مسائل مهم و بحث انگیز عقیدتی مسلمانان است که به لحاظ تاریخی، ریشه های آن را در قرآن و سنت می توان یافت. این مسئله در همان نیمه اول قرن اول هجری به عنوان یک دغدغه فکری مهم خود را نشان داد. بعدها با گسترش علم کلام، رویکردهای متفاوتی در این مسئله پیدا شد. این مسئله در عرفان نیز مورد توجه بوده است؛ اما با وجود گذشت چند قرن از ظهور بحث های نظری در حوزه ی عرفان هنوز دیدگاه عرفان جهت تمایز و تشابه خود را نسبت به دیدگاه دیگر متفکران اسلامی نشان نداده است. از این رو کسانی بوده و هستند که دیدگاه عرفا و به خصوص ابن عربی را در بحث جبر و اختیار، به جبر (از نوع اشاعره آن) پیوند می دهند. نوشتار حاضر (در حد توان خود) تلاش دارد این مسئله را روشن سازد که دیدگاه ابن عربی در جبر و اختیار به کجا منتهی می شود؟ با توجه به مبانی خاص عرفانی و شواهد نوشتاری ابن عربی، می توان دیدگاه وی را دست کم متفاوت با دیدگاه های رایج دو دسته متکلمان اسلامی (معتزله و اشاعره) تلقی کرد. بدیهی است به سبب جایگاهی که ابن عربی در عرفان نظری دارد، دیدگاه وی در این موضوع را می توان دیدگاه همه عرفا تلقی کرد.