نشریه تاریخ ادبیات
سال یکم شماره 4 (زمستان 1388)

تنوع در موضوع و محتوا از ویژگی های عمده شعر قیصر امین پور به شمار می رود. او در شعر خود به موضوعات گوناگون مانند مسائل اجتماعی، تقابل سنت و تجدد، تضاد میان باورها و تصورات آدمی با واقعیات موجود، آزادی، آرمان گرایی، انتظار و... توجه خاصی نموده است. در اشعار قیصر، موضوعات اجتماعی از برجستگی و اهمیت ویژه ای برخوردار است و اغلب مضامین شعری او در خدمت اجتماع و مسائل مربوط به آن است. مجموعه های اشعار اولیه قیصر رنگی مکتبی– مسلکی دارد و آمیخته با حماسه و عرفان و سرشار از آرمان گرایی و ظلم ستیزی است که به تدریج به شعری انسان مدار، واقع بین، جزءنگر و جهان گرا بدل می شود؛ بدین ترتیب او در مجموعه های بعدی شعر خود، حرکتی را از شعر شعارگرا به سوی شعر شعورگرا و فرهیخته آغاز می کند. در این مقاله جلوه های گوناگون اندیشه و تفکر در شعر قیصر امین پور مورد بررسی و تامل قرار گرفته است تا جنبه های شاخص ذهنی و فکری وی مشخص گردد.

در اثر شیخ بهایی با عنوان پند و اندرز اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش، شیخ بهائی در پی آن است تا شبهاتی را که در مورد تصوف و عرفان وجود دارد از بین ببرد و سالوس و ریا را از صداقت معنوی عارفانه متمایز نماید. برای نیل به این مقصود شیخ بهائی از تمام تمهیدات و شگردهای داستانی که تا آن زمان معمول و مرسوم بوده، استفاده کرده است تا از بحثی کاملا فقهی و عارفانه، داستانی پرکشش و خواندنی بیافریند. شاید اگر نظریه های وی در رساله ای فلسفی فهرست می شد، شکل وعظ به خود می گرفت و جذابیتی را که این اثر داستانی به شکل کنونی دارد، برای خواننده نمی داشت. در حالیکه این اثر دارای همه عناصر داستانی چون تعارض و جدال میان شخصیتها (Conflict)، گره گشایی، شخصیت پردازی، دیدگاه خاص داستانی، عواطف و احساسات ملموس انسانی- البته در قالب تمثیل- وحس تعلیق است که عامل اصلی در دنبال کردن داستان توسط خواننده می باشد. نویسنده با زیرکی نظریه های خود و نکات آموزنده را در تاروپود بافت داستان تنیده است تا خواننده، بدون احساس ملال و کسالت، در ضمن تعقیب داستان در معرض این نکات قرار گیرد. این مقاله کوششی است در جهت بررسی ساختار داستانی این اثر کلاسیک که تاکنون با نگاه و نگرشهای جدید در نقد ادبی مورد تحلیل قرار نگرفته است.

مقاله حاضر، جستاری است در نسخه خطی «تحفه المرشدین من حکایات الصالحین» که در واقع ترجمه متن عرفانی «روض الریاحین من حکایات الصالحین» است که یکی از متون بسیار مهم قرن هشتم هجری قمری بوده و همچنین از منابع مهم جامی در تالیف «نفحات الانس» می باشد. از این ترجمه دو نسخه خطی یکی در پنجاب متعلق به سال 818 ه. ق و دیگری در ایاصوفیا متعلق به سال 838 ه. ق یافت شده است. یکی از مهمترین انگیزه های مترجم در ترجمه این اثر گرانقدر، این بوده که از قرن هشتم هجری قمری به بعد در بقعه مرشدیه کازرون پیروان این طریقه مشهور علاقه مند شدند تا حکایات، احوال و کرامات مشایخ خود را از زبان عربی به زبان فارسی بنویسند و بخوانند. جلال الدین محمد عبادی کازرونی در پایان این ترجمه، ذیلی به قلم خود با استفاده از دو منبع عربی «تذکره مشایخ» تالیف ابوشجاع مقاریضی شیرازی (م: 509 ه. ق) و «سیرت مرشدیه» تالیف ابی بکر ابوالقاسم عبدالکریم (م: 502 ه.ق) در احوال و حکایات و دعاها وصایای عارف مشهور قرن چهارم هجری قمری ابواسحاق کازرونی افزوده است که سومین ماخذ مستقل درباره زندگی ابواسحاق همین ذیل است.

حماسه نوع ادبی بسیارکهنی است که از روزگار باستان تا به امروز مورد توجه بسیاری از ملل وجوامع بوده است. پیدایش این نوع ادبی در ادبیات برخی ملتها درگرو وجود شرایط خاص تاریخی و اجتماعی وفرهنگی است و نیز ویژگی های ادبی و هنری خاصی دارد. بی گمان شاهنامه فردوسی به عنوان یکی از شناخته شده-ترین متون حماسی جهان، هم بر آمده از چنین اوضاع و شرایط خاص است و هم دربردارنده عناصر اصلی یک متن حماسی. ازسوی دیگر، ملحمه به عنوان نوعی شعر- داستان در ادبیات عربی مشهوراست وگاه آن را در معنی حماسه به کار می برند که به طور قطع درست نیست، چه اینکه حماسه بر اسطوره استوار است حال آنکه ملحمه مبنای اساطیری ندارد و به علاوه، شرایط پیدایش و ویژگی های ادبی و محتوایی شعر ملحمی با یک اثر حماسی تفاوتهای بسیار اساسی دارد. این مقاله در پی تبیین این تفاوتها از راه مقایسه شاهنامه با برخی متون ملحمی و سنجش ویژگی های هر یک از این دو نوع شعر- داستان است.

طغرای مشهدی یکی از شاعران و نویسندگان قرن یازدهم هجری است. در این مقاله، زندگانی و احوال طغرای مشهدی شرح ، افکار او بررسی شده، از نظریه و نقد ادبی در آثارش سخن رفته و بحثهایی درباره نظر وی در باب سرقات ادبی انجام شده است. سپس به گونه ای مختصر درباره اشعار طغرا و نوع و سبک آنها مطالبی مطرح گردیده و به طور گسترده تر، از کمیت و کیفیت رسائل او سخن به میان آمده است. سبک رسائل در دو سطح زبانی و ادبی تجزیه و تحلیل شده است. مقاله با بحثی در باب ساختار رسائل طغرا پایان می یابد. این پژوهش با استفاده از نسخ خطی آثار طغرای مشهدی انجام یافته است.

متون ادبی پا به پای گذشت زمان، هم به جهت آراستگی و پیراستگی های زیباشناختی خود و هم به جهت تاثیر بر مخاطب، از مباحث و موضوعات مطرح شده در علوم بلاغت تاثیر پذیرفته اند. بنابراین طبیعی است آثاری که پدید آمده است، برخی به طور مستقل به علوم بلاغی پرداخته و دسته ای نیز در ضمن مطالب خود در حوزه های گوناگون، گوشه چشمی نیز به بلاغت و عناصر زیبایی و زیباسازی در کلام و سخن داشته اند. «جلالیه در علم مکاتبه»، برآمده طبع استوار و سلیم « محمدبن علی ناموس خواری» در زمره این گونه نوشته ها است. «محمدبن علی ناموس خواری» از منشیان و کاتبان قرن هشتم دربار ایلخانان مغول، از جمله نویسندگانی است که در تالیف خود که در باب علم کتابت و نامه نگاری است، طی مبحثی نظری، علوم بلاغی لازم، جهت امر کتابت را بیان کرده است. نویسندگان در این مقاله می کوشند تا علاوه بر بیان اندیشه های «ناموس خواری» در زمینه بلاغت، میزان تقلید یا نوآوری های وی را نسبت به علمای این حوزه تا عصر مولف بررسی کنند.

حافظ بزرگترین غزل سرای عرفانی ایران و یکی از نوابغ عالم انسانی است و ابن فارض شرف الدین عمر متوفی 632 ه.ق بزرگترین گوینده متصوف در زبان عربی است. میان حافظ و ابن فارض، از جهات مشرب، عرفان و حکمت نظری اختلاف و افتراق فراوان و از جهت بسیاری از معانی و مضامین عرفانی اشتراک وجود دارد. این مقاله سعی بر آن دارد که پاره ای از وجوه مشابهت و قابل مقارنه و مقایسه بین این دو شخصیت بزرگ را که یکی از غرب کشورهای اسلامی و دیگری از شرق کشورهای اسلامی است و با فاصله یکصد و شصت سال از یکدیگر می زیسته اند، با استفاده و استناد از شواهد شعری هر دو نابغه و نادره گوی عاشق باز نموده و به تحریر آورد که از نظر تاریخ ادبیات و ادبیات تطبیقی حائز اهمیت و اعتبار است.

سفر، بن مایه بسیاری از متون ادبی است که به دلیل ماهیت آشنایی زدایانه اش از اهمیتی خاص در نگرش ادبی برخوردار است. از نخستین سفرنامه در ایران؛ یعنی سفرنامه ناصرخسرو تا امروز، این نوع ادبی به گونه-های مختلف روایت شده است؛ از روایت ساده گزارشی تا روایت پست مدرن. آنچه در این نوشتار بر آن تاکید می شود، سرشت روایی سفرنامه ها و جایگاه موثر آنها در داستان نویسی ایران است؛ گاه همچون سفرنامه ناصرخسرو، نثری داستانی دارند و گاه بسان حکایتهای گلستان، آفریننده داستانهایی کوتاه می شوند و زمانی نیز مانند سیاحتنامه ابراهیم بیگ، آغازگر رمان در ادب فارسی می شوند؛ ضمن این که، زبان، نوع نگاه و فضاسازی سفرنامه نویسان در آثار داستانی آنها کاملا مشهود است.

برخی از آثار ادبی از طریق ترجمه ادبیات هر فرهنگ نفوذ می کند، چنانکه این ترجمه ها گاه دستمایه خلق آثار مشابه در زبانها و فرهنگهای دیگر می گردد و گاه سبب تداعی افکار مشابه گشته، آثاری با مضامین همانند را به وجود می آورد. شناخت دقیق ادبیات نوین ایران و تحولات آن بدون در نظر گرفتن نهضت ترجمه میسر نیست. تاثیر ادبیات غرب و ترجمه آثار غربی بر شعر ایران از عهد مشروطه به بعد، بر هر پژوهنده ای آشکار است. در این میان، برخی شاعران حکایات، افسانه ها و داستانهای تمثیلی خود را به پیروی از آثار غربی به وجود آورده اند. نگارنده در این مقاله کوشیده است تا ماخذ برخی تمثیلات را در شعر ایرج میرزا، محمدتقی بهار و پروین اعتصامی نشان دهد. این شاعران، از برخی حکایتهای لافونتن به زبان فرانسوی یا ترجمه فارسی آنها متاثر بوده اند. این ترجمه ها و اقتباسها چنان به زیور شعر فارسی درآمده است که بیشتر آنها را باید ابداع شاعران فارسی زبان دانست.

بخش عمده ای از نارضایتی عمومی در عصر سلجوقی که در فریاد و فغان شاعران از اوضاع زندگی و زمانه بازتاب پیدا کرده است، ارتباط مستقیم به حکومت و سیاست دارد. در این دوره، اداره بخشهای عمده ای از مملکت در دست حاکمانی قرار می گیرد که از نظر سن و سال به بلوغ لازم نرسیده اند و از نظر سواد و تجربه، اشراف کافی بر امور ندارند و مجموعه ای از افراد جاهل و عاری از اهلیت نیز گرداگرد حکومت و نهادهای آن را فراگرفته اند و همه این عوامل عرصه را بر صاحبان اندیشه و هنر بسیار تنگ کرده است. وقتی شاعران و نویسندگان با تصوراتی که از حکومت آرمانی و تصویرهایی که از تاریخ گذشته دارند به ارزیابی امور می پردازند، امیدواری های خود را برای بهبود جامعه به کلی از دست می دهند و فریاد ناخرسندی سر می دهند. دلایل دیگر این نارضایتی و انتقادگری از زمانه را باید در عواملی چون تنوع فکر و فرهنگ و هنر، و فعالیت فرقه های گوناگون مذهبی، و فراوانی شاعران و گستردگی حوزه جغرافیایی حضور آنها و تنوع سبک های فردی نیز جستجو کرد که هم حکومتها و هم شاعران از آزادی عمل و استقلال منطقه ای برخوردارند چرا که کثرت دربارها و سلیقه ها و به تبعیت از آن، وجود آزادی انتخاب در جامعه و امکان ترک دربارهای نادل خواه و روی آوردن به دربارهای دل خواه به وسیله شاعران نگرش باز و جسارت آمیزی به آنها می بخشد. به این خاطر است که بیشترین شکوه ها و گله گزاری ها از زمانه در این دوره انجام گرفته است.

شمال ایران در مقام سنجش با مناطق شرقی و مرکزی به علت ویژگی های اقلیمی و اجتماعی و حفظ ارتباط فرهنگی با ایران باستان تنها بالیدن گاه تعداد انگشت شماری از عرفای برجسته بوده است. شیخ ابوالعباس قصاب آملی، یکی از نوابغ عرفان شمال ایران در قرن چهارم هجری است که حکمت ایران باستان در اقوال او انعکاس یافته است. با اینکه نام، سرا و خانقاه شیخ در قرن چهارم، شهرتی یافته بود، از ابوالعباس قصاب در کتابهای عرفانی، بسیار اندک و پراکنده نام برده شده که شناخت و قضاوت درباره احوال و اندیشه های وی را دشوار کرده است. در این مقاله با جستجو در تذکره ها و دیگر آثار عرفانی، چون کشف المحجوب، طبقات الصوفیه، اسرارالتوحید، تذکره الاولیاء و...، اطلاعاتی درباره نام و نسب، ملاقاتها، مریدان، کرامات، سخنان او و ارتباط شیخ با حکمت خسروانی به دست داده شده است و بدین گونه، چهره او تا اندازه ای معرفی گردیده است.