نشریه تاریخ ادبیات
سال دوم شماره 3 (پاییز 1389)

فرهاد یکی از معروف ترین و محبوب ترین شخصیت های داستانی در نزد فارسی زبانان است که همواره نمادی از عاشق پاکباخته و واقعی بوده است. با وجوداین، شخصیت او در هاله ای از ابهام قرار دارد و اطلاع درستی از او در دسترس نیست. به نظر می رسد فرهاد، نمادی اشکانی باشد که برای دفاع از فرهنگ اشکانی در برابر ساسانیان، در دنیای قصه قدم نهاده است؛ محبوبیت او در ذهن ایرانیان باعث شده که حتی تاریخ نویسان نیز او را شخصیتی تاریخی بپندارند. در این مقاله شخصیت افسانه ای و یا واقعی «فرهاد» با توجه به منظومه خسرو و شیرین نظامی و منابع تاریخی موجود بررسی شده است.

تقی الدین کاشانی(943-1022/1024ق)، ملقب به میرتذکره نویسنده صاحب نظر و پرکار عهد صفوی و مولف تذکره نامی خلاصهالاشعار و زبدهالافکار(975-1016ق) است. وی برخلاف دیگر تذکره نویسان، در آثارش شرحی مستقل از احوال خود بیان نکرده و جز گویه هایی پراکنده، اطلاع چندانی از وضعیت و احوال خود در خلاصهالاشعار و دیگر آثار به جای مانده اش به دست نداده است؛ از این رو نامه های بازیافته این نویسنده سخت کوش و مهجور عهد صفوی که به برخی دوستان، سلاطین و صاحبان مناصب نوشته است زوایای تاریکی از زندگی او را روشن می کند که بیان شرح احوال تقی کاشی و تبیین ویژگی های نثر دوره صفوی به خصوص در حوزه نامه نگاری، اهمیت ویژه ای دارد؛ از این رو در این پژوهش ضمن تصحیح این نامه ها، به بررسی ویژگی ها و مطالب آنها می پردازیم.

در این مقاله بیست واژه ترکی که در متن مقالات شمس به کار رفته اند، معرفی و ریشه شناسی شده است و گامی است کوچک در بخش فقه اللغه ادبیات تطبیقی؛ و نیز نشانه و دلیلی است بر تاثیرگذاری زبان و ادب ترکی بر زبان و ادبیات فارسی. گمان می رود مطالعه کنندگان آثار عرفانی را نیز مفید باشد.

قالب قصیده تا پیش از ناصرخسرو، بیشتر مدحی بوده است؛ اما ناصرخسرو در قصیده چه از نظر قالب و چه معنا، ساختار شکنی نموده است. موضوع این مقاله، بررسی نوآوری های ناصرخسرو در این زمینه است. در بخش نخست مقاله اجمالا به قصاید پیش از ناصرخسرو پرداخته شده است. شعر او از نظر ذوق شاعرانه و تبعیت از برخی سنت های ادبی، با شاعران پیش از خود شباهت هایی دارد. در بخش تفاوت ها ، دیدگاه ناصرخسرو درباره شعر، وزن قصاید او، نوآوری در مقدمه و قسمت اصلی قصیده بررسی شده است. قصد ناصرخسرو از وصف طبیعت، نشان دادن ناپایداری آن از طریق تداعی و دلالت های ثانوی ، لزوم دل نبستن به رهگذار بی معنی و همچنین گذر از طبیعت بیرون و رجوع به جهان درون است. در واقع ناصر خسرو در متن اصلی قصیده _که بنا به سنت جایگاه مدح است_ به تفسیر و تاویل بخش اول- تغزل- می پردازد و از مسائل دینی می گوید. سرچشمه این نگاه شاعر، قرآن و اندیشه های کلامی است که در برخی از آثار حکمی او به چشم می خورد.

کتاب ارزشمند تاریخ بیهقی به این دلیل که بر نکات و اشارات فرهنگی و اجتماعی پراکنده در خلال روایاتش اشتمال دارد، از نظر مطالعات فرهنگی و جامعه شناسی اهمیت بسیار دارد. زیرا این نکات، بازتاب دهنده جزئیات زندگی اجتماعی در ایران قرن پنجم هجری است. یکی از وجوه ارزشمند تاریخ بیهقی، تبیین و توصیف شیوه مدیریت و مملکت داری سلاطین غزنوی، خصوصا سلطان مسعود، با نگرشی تحلیلی و نقادانه است. این ویژگی از نظر مطالعات میان رشته ای، در میان آثار تاریخی قرن پنجم و ششم هجری به کتاب تاریخ بیهقی ارزشی خاص بخشیده است. با توجه به اینکه در جهان امروز، شالوده اندیشه های مدیریت سیاسی کشورهای غربی و اغلب ملل دیگر، تا حد زیادی از عقاید و تفکرات نیکلوماکیاولی، سیاستمدار و نویسنده مشهور ایتالیایی (وفات 1527م.) تاثیر پذیرفته است و نظریات او از رنسانس به بعد، اهمیت بسیار یافته است، نویسنده این مقاله با شیوه توصیفی – تحلیلی و با استناد به مندرجات کتاب تاریخ بیهقی و آثار مهم نیکلوماکیاولی ، برآن است تا رفتارهای مدیریتی و روش های مملکت داری مسعود غزنوی را با عقاید و نظریات ماکیاولی مقایسه نماید. بر اساس نتایج این جستار، روش های مسعود در بیش از نیمی از موارد با توصیه های ماکیاولی منطبق است.

در بسیاری از مکاتب ادبی چه سنتی و چه نو، زبان به عنوان یکی از مهم ترین عناصر شعر مورد بررسی ناقدان قرار گرفته و می گیرد. اهمیت زبان در نقد ادبی، در مکتب فرمالیست روس و فرزند آن ساختارگرایی، بیش از مکتب های دیگر است. پایه فکری این مکاتب بیش تر بر برجستگی متون ادبی و غرابت و دوری آن از زبان عادی و معمول است که به عنوان یکی از مهم ترین و اساسی ترین شیوه های زیبا سازی اثر و نفوذ در دل مخاطب بررسی می شود. یکی از راه های برجسته سازی متون ادبی، هنجار گریزی است و یکی از راه های هنجارگریزی برای ایجاد زیبایی اثر ادبی ، باستان گرایی است. از میان شاعران معاصر ایران، احمد شاملو از جمله کسانی است که یکی از اساسی ترین پایه های زبانی شعر خود را بر باستان گرایی نهاده است. از مشخصه های اصلی شعر او، توجه به متون گذشته به عنوان منبع بزرگ زبانی برای برجسته سازی و... است. یکی از متن هایی که بسیاری از ناقدان و صاحب نظران به عنوان منبع زبانی شعر شاملو مطرح می کنند، نثر شیوای تاریخ بیهقی است. در این مقاله سعی بر این است وجوه شباهت های شعر شاملو با تاریخ بیهقی آشکار شود و این شباهت ها با استفاده از آرای فرمالیستی و ساختارگرایی بررسی شود.

فرامرزنامه منظومه ای حماسی طبیعی است که در قرن پنجم یا اوایل قرن ششم سروده شده است. در مورد ناظم آن هنوز اطلاعی در دست نیست. در این منظومه داستان فرامرز، پسر رستم، به نظم کشیده شده است. اخبار فرامرز به قول صاحب تاریخ سیستان، بالغ بر دوازده مجلد بوده است ولی منظومه موجود دارای حدود 1600 بیت است.این منظومه به لشکرکشی فرامرز به هندوستان برای نجات نوشاد شاه و مردم هندوستان از پنج مشکل پرداخته است. این مشکلات عبارتند از: 1- کناس دیو 2- کید شاه، یکی از شهریاران هند، که نهصد هزار نیرو دارد و هرساله باج زیادی از آن ها می گیرد. 3- گرگی قوی، شاخ دار و نهصد ساله مشهور به گرگ گویا 4- اژدها 5- سی هزار کرگدن ویرانگر. در جریان مبارزه با کید شاه، دو نبرد بزرگ دیگر رخ می دهد که عبارتند از: نبرد با نوشدار هندی که ده هزار نیرو دارد و نبرد با درنده ای قوی به نام سنور؛ پس می توان گفت که فرامرز هم مانند رستم و اسفندیار نوعی هفت خان داشته است و به-جاست که آن را با هفت خان رستم و اسفندیار مقایسه و ویژگی های ساختاری آن ها را بیان کنیم. هرچند فرامرز نامه از شاهنامه بسیار تاثیر پذیرفته است ولی محتوای آن بیش از هر کتابی به گرشاسب نامه شبیه است. یکی از مهم ترین ماموریت های گرشاسب، رفتن به هندوستان برای نبرد با بهوشاه هند بود. حوادثی که برای گرشاسب پیش آمد به حوادث پیش آمده برای فرامرز، بسیار شباهت دارد.

با توجه به اینکه میان نخستین دست نوشته های شاهنامه، با وفات سراینده بزرگ آن فردوسی ،دویست سال فاصله افتاده است و در دست نوشته ها تعداد ابیات بین چهل و هشت هزار تا بیش از شصت هزار است؛ پژوهندگان این کتاب سترگ، میان آنچه براستی سروده فردوسی است، با آنچه ابیات و داستان های الحاقی خوانده می شود، اتفاق نظر ندارند. بسا ابیاتی که به ملاحظات گوناگون در متن گنجانیده شده است.یکی از این ملاحظات، مسائل سیاسی دوران فردوسی است؛ از این رو بسیاری برآنند که ستایش های محمود در شاهنامه بنیادی ندارد. از گونه این ستایش ها، خوابی است که در ابتدای داستان گشتاسب از زبان فردوسی بیان می شود و دقیقی در خوابی که بیشتر متضمن ستایش محمود غزنوی است، از او می خواهد تا سروده هایش را در شاهنامه بگنجاند. گرچه این خواب در همه نسخه های چاپی شاهنامه دیده می شود، اما نکاتی در آن، درستی انتساب آن را به فردوسی مورد تردید قرار می دهد. این جستار در تحلیلی درون متنی، موضوع را برمی رسد.

در دهه شصت در ایران، شصت و شش رمان منتشر شده است. از این مجموعه، مضمون شانزده اثر از تاثیر پذیری مستقیم از انقلاب و جنگ حکایت می کند؛ یعنی مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، وضعیت روشنفکران، گشایش ها و سختی های حاصل از انقلاب و آفت ها و ارزش های مربوط به جنگ مطرح شده اند. نویسندگان نوزده رمان، فضای ایجاد شده بر اثر انقلاب را، مغتنم شمرده اند تا چیزهایی را بگویند که بیان آن ها پیش از انقلاب آسان نبود از جمله: مخاطرات آزادی خواهی، منازعات برخاسته از تضادهای طبقاتی، بیماری اقتصادی، جهل و محرومیت ها، حق کشی ها، قتل و حبس و ایذای آزادی خواهان و مسائلی از این قبیل. این ها را رمان های تاثیر پذیر از انقلاب تلقی می کنیم. سی و یک رمان دیگر، نه مضمون انقلابی دارند و نه اغتنام فضای انقلاب در آن ها مشهود است. به عبارت دیگر محرک های خاص انقلابی در آن ها مشهود نیست؛ یعنی چیزهایی گفته اند که در اکثر حکومت ها توان گفت. مضمون اکثر این ها، مسائل اجتماعی و گاهی عواطف لطیف است. این ها را رمان های تاثیر ناپذیر از انقلاب قلمداد می کنیم. در این جستار، نام رمان ها، مضمون و نویسندگان آن ها را ذکر می کنیم.

نجم الدین رازی عارفی است که در ظاهر با عالم سیاست بیگانه است. اما علاقه مندی اش به انسان و سر نوشت و سعادت و شقاوت او که با شیوه اداره کشور مرتبط است ، وی را به طرح مسائل سیاسی وا می دارد. در این مقاله خواهیم دید که او با تکیه بر طرح واره ذهنی اش که بر بنیاد باورهای عرفانی و دینی او استوار است ، اولا بر ضرورت حکومت تاکید می ورزد و ثانیا دولت و دین را چونان دو روی یک برگ می داند و معیارهای ارزیابی حکومت و حاکمان را از شریعت اخذ می کند. از سخنان او در مرصادالعباد بر می آید که اجزا و عناصر حکومت مورد نظرش، باید مثل اعضای بدن با یکدیگر و با کل نظام در تعامل باشند. به نظر او حکومت به هرمی می ماند که شاه در راس آن قرار می گیرد و وزیر و کارگزاران، بخش میانی آن را تشکیل می دهند و مردم که گسترده ترین و محروم ترین طبقه اجتماعی را به وجود می آورند ، در پایه این هرم قرار دارند. از آنجا که می بیند، شاه با خودکامگی و اختیارات نامحدود حکم می راند و کارگزاران دیگر با پرداخت رشوه و خدمت ، به حوزه قدرت راه می یابند؛ نویسنده مثل همیشه ، به جای بیان واقعیت های موجود ، به توصیف « آن چه باید باشد » می پردازد. از خلال همین توصیف هاست که خواننده ساختار شکنی کرده ، به نگفته های متن پی می برد و در می یابد که حکومت موجود ، چیزی جز نظامی تباه نیست. نظامی که در آن جماعتی عظیم استثمار می شوند تا مشتی محدود ثروت اندوزند.