نشریه تاریخ ادبیات
سال سوم شماره 2 (تابستان 1390)

تحقیق در مسائل فرهنگی و مواد مورد استفاده مردم و وجوه مختلف زندگی پارسی زبانان، که به یقین تاثیری مستقیم در متون ادبی همان مردمان داشته، از نیاز های اساسی پژوهش های ادبی است. یکی از مواد بسیار پرکاربرد زندگی اقوام ایرانی ماده ای است به نام مشک. این ماده آنچنان نقش اساسی ای در زندگی آنان داشته که در انواع مختلف کتاب ها _ کتب ادبی، عجائب نامه ها، کتب جغرافیایی، لغت و... _ می توان نامی از آن دید و نیز در ادب پارسی و به ویژه ادبیات منظوم ما تاثیری گسترده داشته است. در این پژوهش به کاربرد های مختلف و بسیار گسترده مشک و انعکاس آن در ادب منظوم فارسی و در نتیجه شرح و روشن گری برخی سروده ها و ابیات و کنایات و استعارات و... پرداخته شده است.

«بلوهر و بوذاسف»، اثری است آیینی و اخلاقی و به سبب اشتمال بر حکایات فلسفی و موعظه آمیز، همچون کلیله و دمنه، درخور توجه بسیار است. بوذاسف، از القاب بودا پیش از بودا شدن اوست. پایه این کتاب و روایتی که از آن در دست است، گویای هندی بودن آن است. سرگذشت بلوهر و بیوذسف در ادبیات آیینی آوازه ای بلند دارد. این داستان تاریخچه زندگی مقرون با گوشه نشینی و تفکر گئوتمه سیدهرته، یا بوداست. این مقاله، در پی آن است که تطور تاریخی داستان «بلوهر و بوذاسف» را تشریح کند. این داستان کهن و حکیمانه که اصل آن ظاهرا هندی است، نه تنها مطبوع طبع و مورد اعتنای مسلمانان و به ویژه بعضی از علمای شیعی قرار گرفته است، بلکه در همان سالهای نخست پس از اسلام، به یونانی ترجمه شده و به صورت داستانی دینی به عالم مسیحیت راه یافته است و از همین طریق با کسب شهرت و مقبولیت روزافزون، به بسیاری از زبانهای دیگر هم نقل شده است. نسخه ایرانی این داستان، که در سده هشتم هجری قمری توسط «علی بن محمد نظام تبریزی»، از روی یک نسخه اصل پهلوی یا عربی تلخیص شده است، «بلوهر و بوذاسف» نام دارد. در حوزه زبان فارسی نیز، بلوهر و بوذاسف از دیر زمان حضور داشته و حتی از ترجمه منظوم آن به وسیله یکی از شاعران عصر رودکی خبر داده اند. کهن ترین ترجمه فارسی این داستان که به دست ما رسیده، به تهذیب و اختصار نظام الدین شامی (806 بعد از میلاد) است. متاسفانه، نظام الدین در مقدمه خود بر این کتاب، نام مترجم فارسی آن را نیاورده است و البته نیز، محتمل است که کاتب نسخه (نسخه خطی شماره 4187 کتابخانه ملی ملک)، از ذکر نام مترجم در هنگام کتابت، خودداری کرده باشد. این داستان، در قرون اولیه اسلامی، به فارسی دری ترجمه شده و در طول تاریخ، نسخه ها و روایت های متعددی از آن نقل شده است.

گذشته از جنبه زیبایی شناختی آثار سعدی، که سبب گردیده است تا از او به عنوان استاد سخن یاد شود، ایرانیان قرن های متمادی، این شاعر را به عنوان آموزگار اخلاق و حکمت خود پذیرفته بودند. این پذیرش تا سال های انقلاب مشروطه همچنان ادامه داشت، تا اینکه با آغاز این سال های دوران ساز، آموزه های ارائه شده از سوی سعدی مورد انتقاد برخی از روشنفکران و مستشرقینی چون ادوارد براون قرار گرفته، در تضاد با آموزه های مدرن دانسته شده است. در این مقاله، نویسندگان کوشیده اند تا با استفاده از نظریه گفتمان فوکو، بار دیگر این موضوع را مورد بررسی قرار دهند. از این رو و بر اساس نظریه مذکور، ابتدا تلاش کرده اند تا با یافتن پیش فرض مسلط هر گفتمان «نابرابری» در گفتمان عصر سعدی و «برابری» در گفتمان عصر مشروطه دلایل تعارض آنها را دریابند و در ادامه نشان دهند که شکل گیری تفکر سعدی در گفتمان پیشامدرن، که بر پیش فرض نابرابری استوار است، سبب گردیده است تا نشانه هایی از نابرابری در آموزه های سعدی انعکاس بیابد همین مساله، به مذاق ناقدان و روشنفکران عصر مشروطه که برابری پیش فرضشان بود خوش نیامده، به انتقاد و انکار سعدی و آموزه های او برخاسته اند. جالب آنکه، آنها در این انکار شان نیز چندان محق نبوده اند.

در علت روی آوردن نظامی به سرودن مثنوی های غنایی، اته وریپکا دلائلی ذکر کرده اند که برای منتقد تیزبین امروزی چندان قانع کننده نیست. چنانکه ریپکا علت را در فرو مردن آرمانهای شهسواری یافته و اته بی آنکه شاهد و مثالی بیاورد، متذکر شده است که در آثار نظامی ملال و افکار تاری وجود دارد. در این مقاله سعی شده است ضمن تحلیل دو نظر فوق الذکر، دلایل قانع کننده تر دیگری پیشنهاد شود. شاید این نگاه جدید بتواند رویکرد نظامی را به سوی سرودن داستانهای غنایی توجیه پذیرتر کند.

کهن الگوها، که از آنان به تمایلات کلی ذهن و نوعی آمادگی جهت تولید پی در پی اندیشه های اساطیری یکسان و مشابه یاد می کنند، در حقیقت، گنجینه ای از روان جمعی، اندیشه جمعی و راه و رسم اندیشیدن، احساس و تخیل هستند که در هر کجا و هر زمان، فارغ از سنت پدید می آیند. این صورت های ازلی که در رویاها و خیال پردازی های ما آشکار می شوند، در واقع افکاری غریزی و مادرزادی، یا تمایل به رفتارها و پندارهایی هستند که بر طبق الگوهایی از پیش مشخص شده، به صورت فطری و ذاتی در نوع انسان وجود دارند و در شرایطی به جلوه در می آیند. برخی از این کهن الگوها، همچون: نقاب، مادینه روان، نرینه روان، سایه، خویشتن و قهرمان که تحول یافته تر از بقیه هستند و بنابراین به طور مداوم بر روان ما اثر می گذارند، بیشتر مورد توجه و پژوهش قرار گرفته اند. اما «آزمون» در مقام نوع کهن الگو، با آنکه نقش و اهمیتی ویژه در تعالی و تکامل «قهرمان» دارد، تاکنون به شایستگی مورد توجه و تحقیق واقع نشده است. در این مقاله، کوشش شده است تا ضمن معرفی کهن الگوی آزمون و مروری بر جلوه های آن در متون حماسی و افسانه ای، بازتاب و کارکرد آن در منظومه هفت پیکر نظامی به طور عام و در افسانه گنبد چهارم (سرخ)، به طور خاص کاویده شود. یافته نهایی این جستار چنین است که کهن الگوی آزمون، حتی در جایی که توانایی جسمانی و مادی قهرمان را به سنجش می گیرند، بر سیر و سلوک باطنی قهرمان و تعالی و تکامل درونی و روحی او دلالت دارد.

ریخت شناسی قصه های پریان، اثر ولادیمیر پراپ(Vladimir Propp)، زبان شناس روسی، اثری دوران ساز است که از زمان ظهور خود تا دهه های بسیار، توجه منتقدان را به خود معطوف کرد. به رغم اینکه جایگاه این کتاب، در سایه روشن فرمالیسم و ساختارگرایی در نوسان بود، سرانجام به عنوان اثری معرفی شد که کارکرد آن، گذار از فرمالیسم، به ساختار گرایی است. پراپ، پس از بررسی طبقه ای از قصه های عامیانه، تحت عنوان قصه های پریان، این نظریه را مطرح کرد که قصه ها دارای اشکال متفاوت، با شخصیت های مختلف، اما دارای یک طرح بنیادین اولیه هستند. در این مقاله، با تکیه بر این رویکرد، تلاش می شود نگاه ذره نگر به ادبیات، کنار گذاشته شده و با نگاهی شامل* و در عین حال نوین، به ساختار کلی منظومه های حماسی نگریسته شود و نشان داده شود که چگونه خویشکاری های مطرح شده از جانب پراپ، به طرزی شگفت، به ویژه در صحنه های آغازین این منظومه ها و بخش مقدماتی داستان ها، قابل ردیابی است.

بانو عالمتاج قائم مقامی، متخلص به ژاله، از شاعران اواخر دوره قاجار و اوایل حکومت پهلوی است. او در جریان شرایط اجتماعی پس از مشروطه عقائد آزادی خواهانه خود را درباره آزادی زنان و حق و حقوق از دست رفته آنان در اجتماع بیان می کند. زندگی ژاله سراسر رنج و ملال بوده است و شعر او نیز روایت کننده زندگی شخصی و رابطه اش با همسر و رنجهایش در دوری از فرزند و احساسات او نسبت به پدر و مادر و . . . است. او به مسائل گوناگون، از قبیل برخورد مردان با زنان، موضوع حجاب، طلاق، چند همسری، شرایط زنان بیوه، ازدواج و به طور کلی جایگاه زنان در اجتماع می پردازد. ژاله نخستین شاعری است که چنین اندیشه هایی را وارد حوزه شعری ادبیات فارسی کرده است و با ورود این اندیشه ها گامی بلند در خدمت به ادبیات زنانه برداشته است.

شبه قاره هندوستان در عهد سلطنت خاندان تیموری، مهد پرورش شاعران فارسی بوده است.گروهی از شاعران، در همان روزگار از ایران به آن دیار رفته و همان جا مانده و درگذشته اند. شهرت برخی فراگیر است اما جمعی نیز هستند که کمتر شناخته شده اند. طغرای مشهدی یکی از این شاعران سخنور است که متاسفانه تقریبا گمنام مانده است. او از شعرای توانای سبک هندی در قرن یازدهم هجری است که در عهد شاه جهان(جل.1037ه . ق._عزل 1068 ه .ق.) به هند رفته و در ملازمت شاهزاده مرادبخش بوده است. اواخر عمر را در کشمیر گذرانده و در همان جا فوت کرده و به خاک سپرده شده است. او در شعر و نثر، چیره دست بوده و در آثار خود، واژه های هندی را به وفور آورده است. طغرا شاعری مضمون آفرین است ولی با این همه بلندپروازی،به آوازه ای که سزاوار بوده ،نرسیده است. در این مقاله به معرفی او و آثارش(به ویژه غزلیات وی) می پردازیم.

در هفتم ثور 1357 خورشیدی، کودتایی با ماهیت مارکسیستی و کمونیستی در کشور افغانستان روی داد که منشا تمامی تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... افغانستان در سه دهه اخیر بوده است. مردم افغانستان، پس از وقوع کودتا و به دنبال آن، ورود ارتش سرخ اتحاد جماهیر شوروی به کشور خود، دست به جهادی گسترده و مقاومتی فراگیر در برابر دولت غیر قانونی و اشغالگران روس زدند. همراهی شاعران و نویسندگان با این حرکت سیاسی- اجتماعی، موجب خروج شعر افغانستان از بن بست محتوا و شکل گیری جریان شعر پایداری در حمایت از مقاومت مردمی در برابر روس ها شد. جریان شعر مقاومت، که تنها جریان شعری سه دهه اخیر افغانستان به شمار می رود شاعران را واداشت تا با بهره گیری از پشتوانه های فرهنگی ملت و میهن خویش، به صورت و مضمون شعر پایداری غنای بیشتری بخشیده، تاثیر آن را در مخاطبان عمیق تر سازند. در این میان، استفاده از عناصر مذهبی، تاریخی، جغرافیایی و اسطوره ای در شعر پایداری رواج بیشتری داشته است. این مقاله کوشیده است تاثیر عناصر تاریخی، جغرافیایی و اسطوره ای را در شعر مقاومت افغانستان از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار دهد.

زندگی، از آن مفاهیمی است که در هیچ دوره ای از شعر جهان غایب نبوده و نیست. شاعران وقتی از زندگی حرف می زنند، دغدغه ها، آرزوها و زیرساخت های ذهن بشر را منعکس می کنند؛ به همین دلیل شعر آنها آینه تمام نمای زندگی و دلشوره های انسانی است. نیما، از آن شاعرانی است که زندگی را از صافی ذهن خود عبور می دهد و آنچه در شعرش رخ می نماید، آمیخته ای از زندگی بیرونی، عاطفه، تخیل ، اندیشه و روان جمعی است که منجر به کشف ابعاد زندگی می شود. خوانش نیما، با توجه به نظریه دریافت، این حسن را دارد که ابعاد گوناگون و پنهان شعر او را آشکار می کند. در شعر نیما، «بیم»، «امید»، «یاس»، «تلاش»، «مرگ» و «حرکت» در کنار هم مفهوم زندگی را شکل می دهند و این مفاهیم در کنار عناصر طبیعت که شاعر آنها را از محیط خود وام می گیرد، نوع نگرش او به جهان زیست (Lebenswelt) خود را نشان می دهد. نظریه دریافت، قرائت خواننده در متن را به رسمیت می شناسد و این کمک می کند شعر نیما گستردگی خود را با مولفه های فراگیرش به منصه ظهور برساند؛ چرا که در شعرش هم شرایط اجتماعی و فرهنگی را می بینیم و هم اشتراکاتی را که بشر در طول زندگی با آنها پیوند خورده است. در این مقاله، ابتدا، نظریه دریافت را به طور اجمال معرفی می کنیم و بعد از آن به بررسی نگاه نیما به زندگی در سه ساحت: نگاه اخلاقی، نگاه خیامی و نگاه رمز شناسانه می پردازیم.