نشریه تاریخ ادبیات
سال پنجم شماره 1 (بهار و تابستان 1392)

سیر تعالی علم و ادب در خراسان و ماوراءالنهر از انقراض ساسانیان تا قدرت گرفتن حکومت های ایرانی متوقف ماند. در عهد طاهریان و صفاریان زبان و ادبیات فارسی جانی دوباره یافت و گام های استوار و مطمئنی به سوی باروری فرهنگی و علمی برداشته شد. صفاریان، نخستین خانواده بومی خراسان بودند که زبان فارسی را جایگزین زبان عربی ساختند. با ایجاد حاکمیت در خراسان، تحرک فکری و فلسفی اندیشمندان و علمای این خطه از سر گرفته شد و رکود گذرای فرهنگی پایان پذیرفت. تحولات علمی سبب شد تا برخی، قرن چهارم را «رنسانس اسلامی» نامیدند. برهه زمانی مورد بحث (قرن سوم، چهارم و پنجم ه.ق)، از مهمترین ادوار فرهنگی فارسی به حساب می آید و بررسی عوامل رشد و افول اندیشه و ارتباط آن با حاکمیت ضروری می نماید. با تبیین رفتار پادشاهان سامانی و غزنوی دربرابر اندیشمندان، کیفیت مدارس علمی و اهمیت خاندان های محلی بیش از پیش روشن می شود.

یکی از نمونه های شاخص حماسه دینی در ادب پارسی، مثنوی خاوران نامه، اثر ابن حسام خوسفی است که در قرن نهم و در شرح جنگ های سپاه اسلام به فرماندهی حضرت علی (ع) در سرزمین های خاوران به رشته نظم کشیده شده است. در این پژوهش، نخست درباره حماسه1، حماسه دینی و علل پیدایش و نمونه های آن و نیز احوال و آثار ابن حسام خوسفی سخن گفته ایم و پس از معرفی مختصر خاوران نامه، جنبه های حماسی و دیگر نکات قابل توجه، معایب و ویژگی های سبکی این اثر را به تفصیل بر شمرده ایم. در پایان کوشیده ایم بر اساس مطالب و شواهد ذکر شده، چشم اندازی از مهم ترین ویژگی های این حماسه دینی به دست دهیم. در این اثر، عناصر سازنده حماسه، اعم از قالب داستانی، قهرمان پردازی، جنگ، و عناصر و نیرو های خارق العاده، آشکارا نمود یافته است و تقلید تمام و کمال ابن حسام از شاهنامه فردوسی در حوزه های لفظ و شیوه سخن پردازی و نیز محتوا، به روشنی جلوه گر است. از دیگر جنبه های درخور توجه در این حماسه می توان بیان طنز گونه، نمود یافتن نوع ادبی غنایی، تعصبات مذهبی و مناجات های زیبای شاعر را ذکر کرد. مهم ترین معایب این اثر عبارت اند از: برخی نقاط ضعف در پردازش داستان، حشو، اشکال در وزن و قافیه برخی ابیات و نیز اشکال هایی در نحو و تصاویر شعری. از آنجا که خاوران نامه به تقلید از شاهنامه فردوسی سروده شده است، هیچ اثری از سبک شعری رایج در قرن نهم در آن دیده نمی شود و بالعکس، آثار کهنگی سبک در آن، کاملا مشهود است.

مجموعه اشعار «مرگ رنگ» سپهری، از منظر تاریخی، در شرایطی سروده شد که فضای سیاسی و اجتماعی آن روز ایران، آبستن تحولات سرنوشت سازی برای ملت بود. شناخت این تحولات تاریخی و درک فضای سیاسی عصر سپهری، در شناخت و درک نمادهای موجود در «مرگ رنگ» که خود را به صورت همنشینی واژگانی چون تاریکی، تنهایی، خرابی، ویرانی، ظلمت، غراب و مضامینی از این دست نشان می دهد، بسیار موثر خواهد بود. زیرا ذهن مخاطب، با در نظر داشتن فضای حاکم بر جامعه و شرایط تحقق اثر در بستر تاریخی آن، به شناخت فضای زندگی مولف دست می یابد. نظریه هرمنوتیکی ویلهلم دیلتای، بر مبنای رسیدن به فهم اثر با نگرش تاریخی بنا شده است. دیلتای بر اساس نظریه تاریخ گرایی، معتقد است که فهم هر اثر جز با شناخت و درک فضای تاریخی ای که اثر در آن تولید گردیده، میسر نخواهد شد. بدین ترتیب، فهم متن به مدد عمل انتقال ذهنی مخاطب از عصر خود به عصر مولف امکان پذیر خواهد شد. از این رو، این پژوهش در نظر دارد با توجه به اصول هرمنوتیک تاریخ گرایانه دیلتای، به تحلیل گفتمان سپهری در «مرگ رنگ» بپردازد.

در این مقاله به بررسی معنایی و آرکی تایپی تصاویر موجود در داستان سیاوش بر اساس نظریات نورتروپ فرای می پردازیم. به این منظور، ابتدا نقش این تصاویر در نظام سنت ادبی مورد بررسی قرار می گیرد؛ به نحوی که معنای حاصل از آن و تداعی هایی که اثر در ذهن اجتماع ایجاد کرده، مورد توجه قرار می گیرد. سپس الگوهای اسطوره ای کهنی که سازنده تصویر های روایی این داستان بوده اند، بررسی خواهند شد. لازم به ذکر است که بررسی این تصاویر از طریق دسته بندی آنها در گروه تصاویر مربوط به دنیاهای بهشتی، دوزخی و قیاسی صورت می گیرد. براین اساس، به کهن ترین اشکال این داستان که در اساطیر دور وجود داشته، دست خواهیم یافت و در نهایت می توان از طریق اصل فاصله گیری از اثر ادبی که فرای مطرح کرده است کلیت منسجم و طرح اصلی این روایت را مشخص کرد. مقاله حاضر کوششی است برای درک نظام معنایی و یافتن طرح ادبی داستان سیاوش از طریق تحلیل تصاویر آن.

مثنوی در برگیرنده حکایات گوناگونی درباره خلفای راشدین است. سیمایی که مولوی از چنین شخصیت هایی ترسیم می کند، با چهره تاریخی شخصیت های فوق دارای وجوه افتراق و اشتراک است. نگارندگان در این جستار، به بررسی تطبیقی مفاهیم و مضامین بیان شده در مثنوی با روایات تاریخی می پردازند و در صدد طرح و اثبات این نکته اند که زبان به کار رفته در مثنوی، از آغاز تا انجام، زبانی عرفانی – ادبی بوده و از ساخت معنایی ویژه ای سخن می گوید. در چنین زبانی، یکی از دست مایه ها و ابزارهای کارآمد، بهره جستن از تمثیل و نماد به صورت غیر تاریخی است که خود ظرفیتی شگرف و در خور تامل در بیان مضامین و مفاهیم دارد. این نکته با بسامدی شگرف تر در مثنوی تجلی یافته. مولوی در ساختار قصص و روایات تاریخی، خاصه آنچه درباره خلفای راشدین بیان می دارد، بیشتر از آنکه در صدد بیان رویدادهای تاریخی، به شکلی زمانمند باشد، در پی بسط و تعمیم مفاهیم عرفانی – اخلاقی در قالب ادبی است که گاه حتی دارای ریشه تاریخی نیست و چنانچه واجد این ریشه باشد، از لحاظ عنصر انسانی، زمانی و مکانی، فاصله ای قابل تامل با خود رویداد دارد. به دیگر سخن، مولوی تنها مفاهیم نهفته و درونی روایات را مد نظر داشته، نه بستر واقعی و تاریخی وقایع را. این مقاله در پی پاسخگویی به دو سوال بنیادین است: 1- نسبت مضامین و مفاهیم انتقال داده شده در مثنوی معنوی با روایات اصیل و ناب تاریخی چیست؟ 2- تاثیر چنین کاربستی از تاریخ در گستره عرفانی – ادبی در فهم تاریخی مردم در ادوار پسین چه بوده است؟

به نظر می رسد پس از فروغ فرخزاد، نخستین شاعر صاحب سبک در شعر نو فارسی، طاهره صفارزاده باشد. اگرچه او نخستین اثرش را در آغاز دهه چهل منتشر کرد، اما دهه پنجاه را باید دوران شکوفایی شعری او دانست. صفارزاده با انتشار مجموعه شعرهای: طنین در دلتا(1349)، سد و بازوان(1350) و سفرپنجم(1356) خلاقیت های ویژه ای از خود بروز داد و به سرعت در کانون توجه شعرخوانان و منتقدان قرار گرفت. هدف پژوهش حاضر، نقد و بررسی سبک شعری و تحلیل دیدگاه های این شاعر در مورد شعر و شاعری است. این مقاله دارای رهیافتی توصیفی-تحلیلی است که از روش کتابخانه ای و اسنادی برای تحلیل محتوا بهره برده است. در این مقاله، ابتدا مقدمه ای کوتاه در مورد جایگاه و اهمیت این شاعر در شعر معاصر ذکر شده و در ادامه ضمن تشریح نظریه شعری صفارزاده، مهم ترین شاخصه های شعر او مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

هزار و یکشب شامل حماسه های پهلوانی، ادبیات حکمی، قصه های حیوانات، افسانه های جهان شناختی، مشاجرات ادیبانه وانبوهی شعراست. روایت شنو در زمانی کوتاه با شخصیتهای بسیاری آشنا می شود و بعدازآگاهی یافتن از گذشته، حال وآینده آنها به حکایتی دیگر و شخصیتهای دیگری می رسد. شهرزاد برای فراراز مرگ و نجات جان خویش حکایت شبها را سلسله وار طی می کند تا به سرانجام و پایان کار خویش در پس تمام این حکایتها برسد. او دراین شتاب با حذف صریح بسیاری ازحوادث فرعی وتوصیف اجمالی شخصیتهای داستانی خواننده را نیز با خود همراه می سازد وبرای آشناسازی ذهن مخاطب باشخصیتهای اصلی وفرعی داستان، ازشیوه شخصیت پردازی مستقیم وغیرمستقیم یاری می جوید. شخصیتها تا حدی توصیف می شوند که ارتباط و وابستگی بیشتری بارخدادها و حوادث داستان داشته باشند و بندرت ازخصوصیات درونی، احساسات واندیشه آنها بطورصریح سخن گفته می شود.

زبان و ادبیات فارسی به عنوان دومین زبان در تاریخ تمدن اسلامی و مهم ترین زبان تاثیر گذار در زبان عربی، همواره مورد توجه علما و ادبای عرب زبان به طور خاص و جامعه عرب به طور عام بوده است. آشنایی مجدد جهان عرب با زبان و ادب فارسی در دوره معاصر به اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم برمی گردد. پژوهشگران و اهل ادب و نویسندگان عرب در قرن اخیر، تلاش هایی برای شناخت و معرفی زبان و ادب عربی به جامعه عرب به انجام رسانده اند و در آثار خویش هر یک به نحوی دیدگاه خود را درباره اهمیت و ویژگی ها و جایگاه زبان و ادب عربی اظهار داشته اند. اینکه نویسندگان و ادبای عرب چه نگرشی درباره زبان و ادبیات فارسی دارند، مسئله ای است قابل تامل که این نوشتار بدان پرداخته و کوشیده است با روش تاریخی و توصیفی و با تکیه بر تصریحات نویسندگان عرب در دهه های اخیر، آن را بررسی کند. از بررسی انجام شده چنین بر می آید که اگر چه توجه به زبان و ادب فارسی در دوره معاصر در کشور های عربی دیر هنگام آغاز شد، ولی اندیشمندان عرب به خوبی به اهمیت و ضرورت یادگیری زبان فارسی پی بردند و بر این باورند که فراگیری زبان فارسی برای تحقیقات مربوط به زبان عربی و شناخت فرهنگ و تمدن اسلامی ضروری است. به علاوه، زبان و ادب فارسی در بر دارنده محتوایی غنی و زیبایی های ادبی خاص خود است که آن را به زبان و ادبیات جهانی نزدیک می سازد.

رمان نویسی در ادبیات فارسی، گونه ادبی جدیدی بود که مقارن با مشروطه رواج یافت. این نوع ادبی در ایران همزمان با ورود به دوره نوین اجتماعی شکل گرفت و واقع گرایی و توجه به مسائل اجتماعی یکی از اصلی ترین مضامین آن گردید. رمان واقع گرا در ایران به دلیل اهمیت و کارکرد خاص خود، همواره در تعامل با نهادهای اجتماعی بوده است و نویسندگان، عموما « بیان واقعیت های اجتماعی را برای خود نوعی رسالت می دانسته اند. یکی از مضامین اجتماعی که در رمان های فارسی طرح شده، مضمون خانواده و توجه به این نهاد اجتماعی است. مفهوم خانواده در اکثر رمان های ایرانی نقش کلیدی دارد و همواره نقش اصلی داستان در درون خانواده معرفی می شود. از سویی پرداختن به نقش هایی که انسان ها در خانواده به خود می گیرند، تصویرگر واقعیت های موجود جامعه است. مساله اصلی این پژوهش، چگونگی بازآفرینی مناسبات خانوادگی در رمان فارسی از ابتدا تا دهه پنجاه است که در قالب جریان های کلی ادبیات داستانی واقع گرا، به بررسی و تحلیل تصویری که از این نهاد اجتماعی در ادبیات بازتولید شده است، می پردازیم. به مناسبت شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر هر دوره، چگونگی توجه به این مساله متفاوت است و دغدغه نویسندگان در بازتاب مسائل خانواده با اوضاع اجتماعی زمانه مناسبت تام دارد. در بسیاری موارد، نویسندگان در قالب روابط محدود خانوادگی، سیمای نامحدود اجتماع را تصویر می کنند و از مناسبات میان اعضای خانواده به عنوان نمونه ای برای طرح مسائل کلان اجتماعی استفاده می کنند. به گونه ای که با پرداختن به جزئیات روابط افراد نزدیک به هم، الگویی از مناسبات کلان اجتماعی را بازتاب می دهند.

سده های دهم و یازدهم هجری برای شاعران پارسی گوی ایران، نسبت به دوره های قبل متفاوت بوده است. صفویان که در این عصر، فرمانروای ایران بوده اند، به علت اشتغال به هویت سازی و بازآفرینی هویتهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و درگیر شدن در جنگهای مختلف، به شعر و مدح و غزل اهمیت چندانی نمی دادند. این عوامل سبب شد که شاعران مدیحه سرا و غزل پرداز که بیش و کم به ساختار دربارهای کهن خو گرفته بودند، به هندوستان مهاجرت کنند و به دربار گورکانیان هند پناه ببرند. نگارنده در این مقاله، پس از اشاره به پیشینه روابط ایران و هند و بررسی عوامل مذکور، با استناد به شواهد و قرائن شعری و تاریخی، به زاویه دید و نگاه خاص صفویان به مدح و غزل و علل مهاجرت و وضعیت زندگی و پیامد مهاجرت شاعرانی که گاه در سروده های خود، هندوستآنرا چون کشتی نوح در برابر طوفان حوادث می دانستند، می پردازد.

این مقاله قصد آن دارد که بخشی از معانی مختلف واژه «فرش» را در اشعار «عطار نیشابوری»، «صائب تبریزی» و «بیدل دهلوی» مورد بررسی قرار دهد و نیز به این پرسش پاسخ دهد که چرا از بین تمامی شاعران بعد از اسلام در ایران، این سه شاعر از اهمیت بیشتری برای این پژوهش برخوردارند و چگونه زمینه و زمانه حیات شان بر نظام شعرسرایی و همچنین گزینش واژگان شان (که در اینجا منحصرا مراد، واژه فرش است) تاثیرگذار بوده است. به همین منظور، مقاله در جستار اول تا سوم، گستره معنایی این واژه را در اشعار صائب و بیدل مورد تحلیل قرار می دهد و به این نکته می پردازد که دلیل توجه خاص ایشان و معانی مورد نظرشان از این واژه به چه علت بوده است و نشان می دهد که واژه فرش و شکل های مختلف ترکیبی و فعلی آن، در پهنه شعر، به مدد ذوق این دو شاعر برجسته سبک پرطمطراق هندی می آمد و واجد معانی متنوع و بدیعی می شد. در جستار چهارم، منحصرا اشعار عطار نیشابوری، از دریچه تقابلی که وی عامدانه بین «عرش» و «فرش» قائل می شود و معانی عرفانی ای که از آن مراد می کند، مورد ملاحظه قرار می گیرد. مدخل ورود به بحث، یک درآمد و یک مقدمه است که زمینه را برای ورود به بحث اصلی در چهار جستار آماده می کند.

موسی از شخصیت های کتاب مقدس، قرآن و کتاب های تاریخی، بویژه تاریخ طبری است. در نظر پیروان ادیان سامی (شامل یهودیت و مسیحیت و اسلام) وی از پیامبران بزرگ است و مطابق روایات سنتی این دین ها، قوم بنی اسرائیل را از مصر بیرون برد. در روایات سنتی، تبار وی چنین است: موسی پسر عمران پسر یصهر پسر قاهت پسر لاوی پسر یعقوب پسر اسحاق پسر ابراهیم. مادرش یوکابد دختر لاوی و خواهرش مریم یاغی بود. برادر بزرگ او هارون یا ارون نام داشت. بنا به روایت تورات و قرآن، همچنین تاریخ طبری، مادر موسی او را در سبدی گذاشته، به رود نیل سپرد و همسر فرعون آسیه او را از آب گرفت. آسیه، فرعون را راضی کرد که موسی را به فرزندی بپذیرند و موسی در دربار فرعون رشد یافت. موسی به جرم کشتن یک قبطی تحت تعقیب قرار گرفت و به مدین رفت. در آنجا هشت سال به کاهن مدین که بنا به روایت مسلمانان، شعیب، نام داشت، خدمت کرد. آن گاه با صپوراه دختر شعیب ازدواج کرد. بنا به اعتقاد یهودیان، مسیحیان و مسلمانان، در بازگشت از مدین، به موسی از سوی یهوه وحی شد و او به پیامبری بنی اسرائیل برگزیده شد. این مقاله با بررسی ویژگی ها و جایگاه حضرت موسی در تاریخ طبری بر آن است تا بتواند با شناخت بهتر از وی به اهمیت حضور او در تاریخ و جایگاهش در بین پیامبران بپردازد.