مجله ترویج و توسعه آبخیزداری
پیاپی 2 (پاییز 1392)

زمین لغزش یکی از بلایای طبیعی است که اغلب در مناطق کوهستانی، پربارش و لرز ه خیز به وقوع می پیوندد. این پدیده ژئولوژیکی همه ساله کشورهای متعددی را متحمل خسارات و تلفات جبران ناپذیری می کند. ایران از جمله کشور های مستعد زمین لغزش است که تاکنون بیش از 32000 زمین لغزش در آن شناسایی شده است. اطلاع از نحوه توزیع مکانی و زمانی جابه جایی سطحی زمین برای تشخیص مناطقی که در معرض زمین لغزش قرار دارند و تعیین راه کارهایی برای مقابله و یا حتی حذف عواملی که منجر به وجود آمدن آنها می شوند ضروری است. هدف این پژوهش استفاده از سامانه تعیین موقعیت ماهواره ای به عنوان یک روش ژئودتیکی- ماهواره ای به صورت ابزاری سودمند جهت بررسی خطرات ناشی از زمین لغزش می باشد. با ایجاد شبکه ژئودتیکی با 20 نقطه مشاهداتی در شیب لغزشی روستای توان واقع در منطقه الموت استان قزوین و انجام مشاهدات میدانی شبکه ژئودتیک طی سال های 1389 تا 1391 به رفتارسنجی دقیق حرکات سطحی اخیر زمین تحت اثر زمین لغزش پرداخته شده است. سری زمانی جابه جایی به دست آمده موید این مطلب است که زمین لغزش مورد مطالعه، یک زمین لغزش فعال خصوصا در بخش بالادست شیب لغزشی بوده و هم چنان به فعالیت حرکتی خود ادامه داده است.

افزودنی خاک شامل هر گونه ماده ای است که بتواند خاک را در برابر عوامل فرساینده خاک به ویژه قطرات باران حفظ نماید و همچنین زمینه ساز حفظ بهتر منابع آب باشد. لذا آگاهی از انواع افزودنی های خاک و عمل کرد آن ها در تدوین برنامه های مختلف مدیریت بحران، حفاظت منابع آب و خاک و مدیریت جامع حوزه های آبخیز ضروری است. حال آنکه اطلاعات مرتبط و جامع در خصوص افزودنی های خاک بسیار محدود است. بر همین اساس پژوهش حاضر با هدف ارائه اطلاعات جامع از پیشینه و جدیدترین مطالعات انجام شده در خصوص استفاده از افزودنی های خاک و ارزیابی تاثیرات مختلف و لحاظ پتانسیل کاربرد آنها در مهارفرسایش و حفاظت آب انجام شد. در تحقیق حاضر ملاحظات رو یکرد ها ی استفاده از این مواد در حفاظت آب و خاک و نیز مزایا و معایب آن ها تشریح گردیده است. نتایج حاصل از پژوهش های صورت گرفته نشان داد که افزودن ی ها از نظر نوع، مواد تشکیل دهنده، نحوه کاربرد و میزان تاثیرگذاری با هم متفاوت هستند. در همین راستا دسته بندی افزودنی ها بر اساس مفهوم، نوع و منشا و عملکرد آن ها صورت گرفته است. همچنین نتایج به دست آمده در خصوص کاربرد افزودنی ها دلالت بر عدم یکسانی و تشابه رفتار آنها در انواع خاک ها بود. از اطلاعات ارائه شده در تحقیق حاضر می توان در برنامه ریزی های آینده به منظور توسعه پایدار منابع آب و خاک بهره برد.

هر ساله مطالعات زیادی در شرایط مختلف طبیعی و کشاورزی و در مقیاس های مختلف مکانی و زمانی به منظور اندازه گیری نرخ فرسایش انجام می گیرد. نتایج حاصل از این تحقیقات نشان دهنده اختلاف زیاد در مقدار فرسایش به دست آمده و تکنولوژی به کار رفته می باشد. کرت های فرسایش نیز در ابعاد و انواع مختلف به منظور بررسی فرآیندهای هیدرولوژیکی مرتبط با خاک به کار می رود. اما نتایج این مطالعات بسته به مشخصات کرت، سازگاری کرت با خصوصیات اکوسیستم و انطباق آن با هدف محقق، دارای اختلافات زیاد می باشد. تا آنجائی که استفاده از داده های به دست آمده از تحقیقات قبلی را با مشکلات و تردیدهای خاصی روبرو می کند. به طور کلی عوامل ایجاد اختلاف در این آزمایشات را می توان در 4 گروه: 1)مقیاس زمانی اندازه گیری ها 2)مقیاس مکانی 3) آشفتگی طبیعی ناشی از به کارگیری ادوات اندازه گیری و 4) پیچیدگی تعاملات اکوسیستم قرار داد. با این حال نقطه شروع پیچیدگی های موجود در فرآیندهای هیدرولوژیکی و مدل سازی آنها به مفهوم مقیاس فرآیندها و اندازه گیری ها بر می گردد. از طرفی کم تر منبع علمی در داخل کشور به بررسی و تعریف این اصطلاحات و چگونگی تغییرات فرآیندها در گذر از یک مقیاس به مقیاس دیگر پرداخته است. بنابراین در این مقاله سعی می شود ابتدا به بررسی مفاهیم مقیاس و پیچیدگی های آن اشاره شود، سپس تغییرات فرآیندهای هیدرولوژیکی، مخصوصا تولید روانآب، فرسایش خاک و رسوبدهی در مقیاس های مختلف مکانی و زمانی بررسی گردد. و با توجه به تحقیقات صورت گرفته در نقاط مختلف دنیا منابع کنترل کننده تغییرات بیان شود و در نهایت در مورد چگونگی مدلسازی این مفاهیم و نحو انتقال داده ها در بین مقیاسها (بزرگ مقیاس نمایی و ریزمقیاس نمایی) چهارچوب جامعی ارائه گردد.

امروزه تهدید و تشدید عوامل محدود کننده منابع طبیعی یکی از چالش های اساسی در مدیریت پایدار این منابع به شمار می آید. در همین راستا پرداختن جدی تر به مقوله مدیریت و اصلاح و احیاء منابع طبیعی به ویژه در گستره عظیم مراتع کشور، بیش از هر زمان دیگری نیازمند توجه است. یکی از پروژه های اصلاح مراتع، ذخیره نزولات آسمانی است که با توجه به کمبود آب در مناطق خشک، جهت کنترل و مهار هرز آبها و سیلاب های حاصل از نزولات آسمانی و با هدف ذخیره سازی آب باران در مراتع انجام می گیرد. هدف از این تحقیق تعیین عرصه های مناسب اجرای پروژه پیتینگ در حوزه چاه تلخ واقع در جنوب غربی شهرستان سبزوار می باشد. برای انجام تحقیق ابتدا نقشه های منطقه مورد مطالعه تهیه شد. سپس تیپ بندی پوشش گیاهی با پیمایش صحرایی انجام و وضعیت و گرایش مرتع در هر تیپ تعیین گردید. هم چنین بافت، عمق و هدایت الکتریکی خاک تعیین شد. در نهایت با تلفیق نقشه های وضعیت مرتع، شیب، هم باران، بافت خاک، عمق خاک، هدایت الکتریکی(EC) و نقشه کاربری زمین تهیه شده با استفاده از محیط Google Earth و پیمایش صحرایی در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS محل های مناسب اجرای این پروژه ها مشخص گردید. نتایج حاکی از آن است که بیشتر مراتع حوزه دارای وضعیت فقیر و خیلی فقیر است که نیازمند روش های مصنوعی اصلاح مراتع می باشد. هم چنین مدل نهایی عملیات اصلاحی پیتینگ نشان داد که در 9/ 1680 هکتار (6/ 10 درصد مساحت منطقه)از مراتع حوزه این روش اصلاحی پیشنهاد می گردد.

استفاده از سیلاب در مناطق خشک و نیمه خشک از اهمیت زیادی برخوردار است. در تحقیق حاضر تاثیر اجرای پخش سیلاب بر بعضی خصوصیات فیزیکی شیمیایی خاک دو منطقه در مجاورت هم در نظر گرفته شد، یکی منطقه شاهد که سیلاب روی آن پخش نشده و دیگری منطقه ای که سیلاب روی آن پخش شده است. نمونه برداری به روش تصادفی سیستمات کی با 8 پلات 30×30 متر در هر کی از عرصه های پهنه پخش و شاهد صورت گرفت. درهر یکی از عرصه های شاهد و پخش سیلاب چهار نمونه خاک از گوشه های پلاتها و از عمق 25 - 0 سانتیمتر تهیه و با یکدیگر تر یکب شد. سپس این چهار نمونه مخلوط شده و به صورت یک نمونه به آزمایشگاه منتقل شدند. در مرحله بعد عناصر ازت، فسفر، هدایت الکتریکی، درصد آهک، و بافت خاک تعیین گردید (در مجموع 8 نمونه خاک از هر تیمار). درصورت نرمال بودن داده ها از آزمون پارامتریک Paired -Samples T Test استفاده شد. نتایج حاصل از مقایسه خاک بین دو منطقه واجد پخش سیلاب و منطقه فاقد پخش سیلاب معمولا نشان دهنده افزایش ماده آلی، نیتروژن و منیزیم و کاهش اسیدیته و آهک در خاک منطقه بوده است. از نظر فیزکی خاک نیز، عرصه واجد پخش سیلاب نسبت به منطقه فاقد پخش سیلاب، درصد ذرات ریزدانه آن، مثل رس و سیلت، افزایش نشان داد.

برای تامین آب در مقیاس کوچک در مناطق خشک که دسترسی به چاه و رودخانه دائمی ندارند، استفاده از جریا نهای زیرسطحی در بستر خشکه رودها می تواند مطرح باشد. بدین وسیله علاوه بر مهار بخشی از آب باران که به زمین نفوذ می کند، آبهایی که به طور دائم بوسیله قنوات بالادست از سفره تخلیه می شوند و در فصولی از سال بدون استفاده مفید مجددا به زمین نفوذ کرده و از دسترس خارج می شود را می توان در مخزن سد زیرزمینی مهار کرد. هدف از این پژوهش اطمینان از وجود آب و تغذیه کافی در بالادست محل سد می باشد. برای تعیین آبدهی حوزه پس از اخذ آمار و اطلاعات و بررسی صحت و سقم آنها، تحلیل منطقه ای انجام و روابط استخراج شد. علاوه بر آن از روش های تجربی مانند روش خسلاو، تعیین بیلان آبی حوزه و روش تجربی شورای تحقیقات کشاورزی هند ICAR استفاده شد. ضریب به دست آمده از تحلیل منطقه ای از یک بیشتر بوده است که فاقد اعتبار است. رابطه ارائه شده توسط شورای کشاورزی هند ضریب روانآب را 26 % برآورد نمود که قابل اعتمادتر از سایر روش ها است . بر این اساس حجم آب قابل برنامه ریزی ناشی از روانآب و نفوذ در حوضه کوهزر برآورد و برابر 5/ 1050096 متر مکعب می باشد.

امروزه با توجه به موضوع روز جهان، مبحث تغییر اقلیم و خشکسالی در تمام نقاط جهان حائز اهمیت است. یکی از مهمترین علل اهمیت این موضوع ارتباط شرایط اقلیمی با میزان منابع آب در دسترس است. به گونه ای که هر آنچه پدیده ی خشکسالی بیشتر باشد پدیده کم آب امری اجتناب ناپذیر است. از آنجا که پدیده های طبیعی فرایندی اجتنا بناپذیر هستند و نقش انسان در آن ها کم رنگ است. تنها راه کار این امر، پی شبینی این پدیده و برنامه ریزی برای مقابله با این پدید هی طبیعی است. بسیاری از پدیده های طبیعی، شامل عناصری هستند که آن ها را نمی توان به سادگی کنترل یا پیش بینی نمود. اما این پیش بینی در صورتی امکانپذیر است که اطلاعاتی در مورد گذشته آنها موجود باشد. به طور مثال، پیش بینی مقدار بارندگی ها در صورتی ممکن است که آگاهی از مشخصه های بارندگی گذشته دردست باشد. پی شبینی پدید ه های جوی به دو صورت دینامیکی و آماری امکانپذیر است. بررسی های آماری به روش های مختلف از جمله تحلیل سری های زمانی، همبستگی خطی و غیر خطی، مدل های متفاوت ریاضی و استفاده از توزیع های آماری شناخته شده نظیر توزیع نرمال، گمبل، پیرسون انجام می گیرد. در میان روش های آماری، زنجیره مارکف در علوم جوی در سال های اخیر مورد توجه جدی قرار گرفته است. زنجیره مارکف با روش های ساده ریاضی مانند ضرب ماتریس ها، حل احتمالات مربوط به فرآیندهای وابسته پیش بینی را بسیار آسان نموده است. مدل زنجیره مارکف در علوم مختلفی مانند هواشناسی،اقلیم شناسی، اقتصاد و صنعت کاربرد وسیعی دارد. با توجه به اهمیت مدیریت ریسک خشکسالی، در تحقیق حاضر ضمن ارزیابی خشکسالی ها و پیش بینی احتمال وقوع آنها، به ارائه راه کارهای مدیریت ریسک خشکسالی با هدف استفاده پایدار از منابع آبی در زیرحوزه آبخیز کلانک پرداخته می شود. نتایج پیش بینی روش زنجیره مارکوف در منطقه ی مورد مطالعه نشان داد که در بلندمدت، احتمال وقوع خشکسالی ها خوشبختانه کمتر از احتمال وقوع ترسالی هاست. از اینرو لازم است برنامه ریزان و تصمیم گیران منطقه ای با تکیه بر روش های مدیریت ریسک خشکسالی تلاش نمایند، زمینه لازم برای استفاده پایدار از منابع آبی را فراهم نمایند.