کاوش نامه ادبیات تطبیقی
پیاپی 27 (پاییز 1396)

سبک را می توان شیوه بیان و ویژگی های زبانی هر متن دانست که موجب تمایز آن و صاحبش از دیگر متون و افراد می شود. با وجود اختلافات سبکی، گاه این ویژگی های زبانی فراتر از فرد و در تناسب با معنا، ساختار و مشخصات زبانی واحدی را در آثار ادبی ایجاد می کند که چه بسا بتوان آن را در آثار یک ژانر ادبی از چند زبان نیز ملاحظه کرد؛ بنابراین فرضیه، پژوهش حاضر می کوشد تا بر مبنای روش توصیفی - تحلیلی و با مطالعه دو اثر گنجشک و جبرئیلحسینی و الحسین لغه ثانیه جواد جمیل شاعر عراقی که دو شاهکار ادبی بدیع، کم نظیر و حتی بی نظیر در حوزه ادبیات متعهد عربی و فارسی به شمار می آید، به مقایسه برخی شگرد ها و گونه های سبکی به کار رفته در آن ها از جمله تکرار، ای هام، پارادوکس و… بپردازد. پژوهش حاضر و بررسی عناصر سبکی و زبانی دو متن، نشان از قدرت و توانمندی بالای شعر فارسی و هنر حسینی در استفاده از شگرد های مورد بررسی دارد. شاعر توانسته است در کاربرد این شگرد ها بر شعر عربی سبقت گیرد و از زبانی متمایزتر برخوردار شود. نکته قابل توجه در کاربرد این شگرد ها، تناسب آن ها با محتوا و مضمون اشعار است که به وحدت ساختاری آن ها کمک کرده است.

ادبیات پایداری، واکنش شخص یا نسلی مبارز و متعهد به منظور رهایی، استقلال و آزادی سرزمین، اجتماع، دین و فرهنگ از چنگال متجاوزان و منافقان است که از سر تعهد، در گونه های مختلف ادبی خلق می شود. مهم ترین عامل پیدایش این ادبیات در کشورهایی نظیر ایران، حمله عراق به این کشور و در فلسطین، اشغال آن سرزمین توسط صهیونیست ها است که به عنوان حلقه مشترک میان ادیبان این دو سرزمین قرار گرفته و موجب موضع گیری ادیبان متعهد نسبت به آن شده است. در این مقاله، سلمان هراتی و سمیح القاسم به عنوان شاعران نامدار و برجسته این گونه از ادبیات معاصر در این دو کشور، مورد واکاوی قرار می گیرند. شاعران یادشده، ضمن بهره گیری از نمادهای مختلف، متعهدانه و آرمان گرایانه به خلق تصاویر شعری بی بدیل همت گمارده و شعرشان را در خدمت مکتبی قرار دادند که به آن اعتقادی راسخ داشته اند. این شاعران، دارای اشتراکات معنایی و ساختاری اند که از جمله عمده ترین مضامین شعری ایشان، عشق به وطن، بزرگداشت پایداری های مردم، ستایش مضمون والای شهادت و تجلیل از شهدا و خادمان وطن، ترسیم ماهیت حقیقی دشمنان و منافقان، انگیزه های ملی و دینی، آرمان گرایی و القای حس امید و بشارت در نسل حاضر و نهادینه کردن ارزش های والا در نسل آینده رقم خورده است.

در برهه کنونی تحت تاثیر اوضاع سیاسی و اجتماعی مردمان مشرق زمین، ادبیات مقاومت به عنوان شاخه ای از ادبیات متعهد - که در نتیجه عواملی چون ظلم، تجاوز، استبداد، اختناق و دیگر مسائل شکل گرفته و دلاوری ها و پایداری های مبارزان را ثبت نموده - در ادبیات زبان های گوناگون جایگاه ویژه ای یافته است که از برجسته ترین نمونه های آن، ادبیات مقاومت فلسطین است. ادبیات کسانی که پرداختن به مقاومت فلسطین، مهم ترین بن مایه های شعر آنان را تشکیل می دهد؛ شاعرانی چون «سید علی موسوی گرمارودی» و «علی فوده» که همگام با دیگر شاعران، با انتخاب سلاح قلم و به تصویر کشیدن زندگی دردناک فلسطینیان، به مسئولیت خود جامه عمل پوشاندند و از این رو، شناخت ویژگی های شعری آنان ضروری به نظر می رسد. این جستار، کوشیده است با رویکرد توصیفی - تحلیلی و بر اساس مکتب آمریکایی در ادبیات تطبیقی، به بررسی جلوه های پایداری در اشعار این شاعران بپردازد و روش آنان را در نشان دادن مظلومیت و مقاومت فلسطین و ظلم صهیونیسم و یهودیت نشان دهد تا باشد که بارقه امیدی برای مبارزین عرصه پایداری قرار گیرد. یافته های پژوهش نشان می دهد که هر دو شاعر، به دنبال اعلام موجودیت و هویت فلسطین اند؛ دعوت به مقاومت، مبارزه با یهودی سازی، توصیف دشمنان و آگاهی بخشی به نسل آینده، از مهم ترین موضوعات شعری آنان است و پیروزی نهایی را در گرو اتحاد مسلمانان، بیداری ملت های عرب و پایداری مردم فلسطین می دانند.

رثای امام حسین (ع) و عاشورا، بخش قابل توجهی از ادبیات عربی و فارسی را به خود اختصاص داده است. پژوهش حاضر، با تمرکز بر قصیده «الدم الثائر» از وائلی و «نی نامه» از امین پور، سعی در بررسی جایگاه شخصیت امام حسین (ع) و دلالت ها و معانی پنهان در متن این دو شعر دارد. روش پژوهش، توصیفی - تحلیلی و کتابخانه ای است که پس از جمع آوری داده ها، به تحلیل و بررسی آن ها و تطبیق بازتاب رثای امام حسین (ع) در شعر این دو شاعر، از منظر سبک شناسی دو قصیده مورد نظر پرداخته شده است. نتیجه اینکه در قصیده وائلی، محور اساسی، کهن الگوی ولادت مجدد بوده و بیانگر دیدگاه رئالیستی شاعر است؛ ولی بر شعر امین پور، فضایی عرفانی حاکم است و امام را عارفی می داند که با شهادت خود به وصال رسیده است. فضای کلی حاکم بر دو قصیده، حزن آلود و اندوهگین است. دو شاعر، روایت کننده صرف ماجرای عاشورا نبوده و آن را دست مایه بیان معانی دیگری قرار داده اند.

خوانش اخلاقی اهداف و آرمان های دانش ادبیات تطبیقی می تواند مقدمه این فرضیه شود که ادبیات تطبیقی، نه تنها دانشی اخلاق گراست، بلکه درسه بعد علی، مفهومی و معرفت شناسی، وابستگی و پیوندی ریشه دار و ناگسستنی با علم اخلاق دارد؛ در حقیقت، دانش ادبیات تطبیقی از این زاویه، علمی است که در اهداف و مقاصد خود معلول این دانش بوده و به مانند علم اخلاق، در پی ترویج و تبلیغ هنجارها و قوانین اخلاقی است که در تعاملات انسانی و فرهنگی، جانشین ناهنجاری ها و چالش های اخلاقی می گردد. این پژوهش، در پرتو مطالعات فرارشته ای، و البته با روش توصیفی – تحلیلی، بر آن است تا از زاویه اخلاق به تبیین و تفسیر اهداف ادبیات تطبیقی بپردازد. یافته های اساسی آن نیز چنین است که ادبیات تطبیقی اصیل، با بهره گیری از علم اخلاق می تواند موجب آفرینش یک گفتمان اخلاقی - جهانی گردد و بسترها و زمینه های اثربخشی و حضور معنادار خود را بیشتر و ژرف تر نماید.

رمان های پل ناتمام اثر عبدالرحمان منیف و سفر به گرای 270 درجه، نوشته احمد دهقان رمان هایی هستند که به سبب رویکرد واقع گرایانه به جنگ، بسیار به هم شبیه هستند. با بررسی تطبیقی،افزون بر آشنایی با شیوه های روایت شناسی این دو رمان، شناخت ادبیات پایداری مردم مشرق زمین جهت افزایش روحیه پایداری و استقامت محقق می گردد. هدف اصلی پژوهش حاضر، کشف اختلاف زمان تقویمی و زمان متن بر پایه نظریه روایت شناسی ژرار ژنت در این آثار و تطبیق آن ها با یکدیگر است. روش پژوهش، بر مبنای یادداشت برداری کتابخانه ای و به شیوه تحلیلی - تطبیقی است و تحلیل بر اساس مضمون است. نتایج پژوهش نشان می دهد که بر اساس معیار نظم در هر دو رمان، تعدد بخش هایی که با نگاهی گذشته نگر روایت شده اند وجه غالب این نوع از زمان پریشی را به اثبات می رساند. بر اساس معیار تداوم، این نتیجه به دست آمد که در گستره روایت های هر دو رمان، مصادیق متعددی برای دامنه های زمانی روایت شدگی مربوط به صحنه وجود دارد. بر اساس معیار بسامد این نتیجه حاصل شد که بیشتر بخش های هر دو رمان بسامد مفرد دارند. رمان سفر به گرای 270 درجه از تکنیک بسامد مکرر یا چندمحور بهره نبرده است؛ ولی در رمان پل ناتمام، تعدد یادآوری خاطرات مربوط به پل، سبب ایجاد بسامد مکرر شده است؛ همچنین میزان استفاده رمان پل ناتمام از تکنیک بسامد بازگو یا تکرارشونده بیشتر از رمان سفر به گرای 270 درجه است.

به کارگیری برخی از اصول رمانتیسم یکی از وجوه مشترک شعری دو شاعر برجسته ایران و مصر، مجدالدین میرفخرایی ملقب به «گلچین گیلانی» و عبدالمعطی حجازی است. گلچین و حجازی از جمله شاعرانی هستند که با نگاهی رمانتیکی و با توجه به شرایط فردی و اجتماعی زمانه خود و با تلاش برای گریز از آن، بخش عمده شعرشان را آمیخته با غصه، حسرت و دلتنگی برای گذشته نموده اند؛ لذا اشعار آن ها دارای لطیف ترین درون مایه ها و مفاهیم رمانتیکی است. گرایش به عاطفه و احساسات عمیق، همراه با نوعی اندوه و درد رمانتیکی از مهم ترین ابعاد مورد توجه در گستره اندیشه های مطرح در سروده های دو شاعر است. همدلی و یگانگی با طبیعت، بازگشت به دوران بدوی و معصومیت کودکی، روستاستایی، نوستالژی و حسرت بر ایام گذشته، رویا، ناامیدی، غم و اندوه و عشق و شادی که از مهم ترین مشخصات جنبش رمانتیسم است، به فراوانی در آثار این دو شاعر مشاهده می شود. دستاورد علمی این پژوهش نشانگر این مطلب است که مجموعه عوامل یادشده پیرامون مبانی مکتب رمانتیک به صورتی بارز در آثار این دو شاعر بازتاب یافته است.

احمد دحبور (1946 م) شاعر مبارز فلسطینی و نصرالله مردانی (1948 م) شاعر متعهد ایرانی از جمله شاعرانی هستند که ادبیات پایداری در آثار آن ها نمود بارزی داشته است. دفاع مقدس در ایران و مبارزه ملت فلسطین در برابر اشغالگران صهیونیست، زمینه مناسبی برای پرداختن به مفاهیم مقاومت در برابر این دو شاعر ایجاد کرده است؛ همچنین پایداری هر دو شاعر به عقاید دینی و اسلامی، سبب شده مضامین دینی به ویژه مفاهیم قرآنی، در شعر آن ها از جایگاه ویژه ای برخوردار باشد. الگو پذیری از فرهنگ عاشورا و شخصیت حضرت مهدی (عج) ، در مسیر پایداری و مقاومت نیز مورد توجه هر دو شاعر بوده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با واکاوی مضامین شعری در آثار این دو شاعر، تجلی دین را در حوزه معنا و واژگان به کار رفته نشان دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد مفاهیم قرآنی در اشعار پایداری دحبور بیشتر به جهت توصیف فشار حاکم بر جامعه و نوید به پیروزی و در شعر مردانی به قصد بالا بردن روحیه مقاومت و تشویق رزمندگان به کار گرفته شده است؛ همچنین دحبور در مورد واقعه عاشورا بیشتر به تصویر خفقان موجود در جامعه و نفاقی که در دل مردم وجود داشته توجه کرده ولی مردانی به رشادت ها و حماسه های امام حسین (ع) و یاران ایشان پرداخته است. حضرت مهدی (عج) در شعر هر دو شاعر، رمز نجات و پیروزی به شمار می رود. مفاهیم دینی چون شهید و شهادت و ایثار نیز مورد توجه هر دو بوده است.