نشریه پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
پیاپی 33 (پاییز 1397)

"زبان پریشی" یکی از اصطلاحاتی است که از دهه هفتاد وارد شعر و نقد ادبی شده است و نقد و نظرهای متفاوت و گاه متناقضی را به همراه داشته است. شاعران دهه هفتاد و برخی منتقدانی که با دیدی مثبت به شعر دهه هفتاد و دستاوردهای آن می نگرند، "زبان پریشی" را به عنوان یکی از شاخصه های تاثیرگذار و محوری شعر دهه هفتاد می دانند و به کارگیری آن را در شعر به مثابه نوعی دستاورد هنری تلقی می کنند. از سوی دیگر، شاعران نسل قبل و منتقدان تثبیت شده ای قرار دارند که با دید انکاری به این نوع تجربه ها نگاه می کنند و شعرهای مبتنی بر زبان پریشی را زیر عنوان هرج و مرج ادبی و یکی از نشانه های انحراف شعر فارسی می دانند. دیدگاه میانه ای نیز وجود دارد که سعی می کند با تکیه بر مباحث نظری و انتقادی، وجوه مثبت و منفی زبان پریشی در شعر فارسی را مورد بررسی قرار دهد. این پژوهش فارغ از ارزش داوری های مورد اشاره، بر آن است تا مبانی نظری و تئوریک زبان پریشی و پیامدهای آن را در شعر فارسی واکاوی کند. بر این اساس زبان پریشی و پیامدهای آن در شعرهای رضا براهنی و علی باباچاهی مورد بررسی قرار می گیرد.

عطار نیشابوری در مثنوی مصیبت نامه از شگردهای ادبی خاصی استفاده می کند تا علاوه بر ملموس تر ساختن مفاهیم متعالی، نگرش تازه ای از انسان و جهان بنماید. یکی از این شگردهای ادبی، کاربرد تقابل های دوگانه در مسیر سالک طریقت است. عطار معتقد است که هیچ معنایی در مسیر طریقت بدون عنصر متقابلش به کمال و حقیقت نمی رسد؛ به همین دلیل از آغاز تا انجام طریقت، سالک را در دریایی از عناصر متقابل سرگشته می کند و راه رهایی از تناقض ها و تضادهای عالم آفاق و انفس را در رساندن همه تقابل های پیش راهش به سرمنشا وحدت می داند. تقابل هایی چون لطف و قهر، خوف و رجا، قرب و بعد، تقابل عشق و عقل و… در این مقاله سعی می شود که در پرتو تقابل های دوگانه، نگرش خاص و اعتدالی عطار نموده شود تا اندیشه های وحدانی او در جهت اتحاد عناصر تبیین گردد. گفتنی است تفاوتی که در روش این تحقیق با سایر تحقیقات پیرامون تقابل ها وجود دارد این است که این تحقیق در پی یافتن واژه های متضاد و طبقه بندی کمی تقابل های دوگانه نیست، بلکه مفاهیم و عناصری را می جوید که در ورای تضاد ظاهری، در مسیر تکامل انسان به سوی وحدت حرکت می کنند و سبب تعالی آدمی می شوند.

محمدحسین بن عیسی دولوبیگلربیگی متخلص به "شعاعی" از شاعران پرکار و گمنام عصر قاجار است. نگارندگان برای نخستین بار به معرفی این شاعر و همچنین بررسی عناصر سبکی مثنوی های "مصیبت نامه" و "مختارنامه" که بخش اعظمی از دیوان شاعر را دربرگرفته، پرداخته اند. ویژگی های سبکی مثنوی هایش را در سه سطح زبانی، ادبی و فکری و زیر مجموعه های هر بخش مورد تجزیه و تحلیل قرار داده اند. مثنوی های شعاعی که قریب یازده هزار بیت است؛ دربردارنده موضوعات حماسی در مورد وقایع کربلا و قیام مختار است. این بررسی نشان می دهد؛ ویژگی های دوره بازگشت با توجه به موضوع کتاب و دوره ای که شاعر در آن می زیسته و شیوه ای که برای نگارش اثر خود برگزیده است؛ به طور گسترده و بجا در این آثار انعکاس داشته است. زبان ساده و روان، ترکیب سازی های مضمون آفرین، تعدد جملات کوتاه، تشبی هات محسوس، استفاده مناسب و متناسب از انواع صورخیال از جمله خصوصیات سبکی شعر شعاعی قاجار است.

تصویر، از اساسی ترین و پرکاربردترین اصطلاحات نقد ادبی و از مباحث بنیادی بلاغت امروزی است. با ظهور جریان شعر نو، شعر از تنگنای تجارب ذهنی صرف، رها شد و به سمت گستره ادراکات عینی و ملموس رفته و شاعران کوشیدند، صور ذهنی خود را از دنیای ملموس و تجربی خود به دست آورند. بنابراین شاعران نوگرا در خلق تصاویر بکر و تازه، تا حلول در اشیاء پیش رفته است و برای این کار، دامنه تخیلات ذهن خود را بیش از پیش گسترده و میان خود و عناصر بی جان شباهت هایی یافته، آن ها را به تصویر می کشند. این پژوهش توصیفی- تحلیلی از نوع کیفی و کتابخانه ای است. هدف از مقاله حاضر، ارزیابی تصاویر شعر نیما از منظر حقیقت و مجاز، سطح و اعماق و کارکرد تصویر است. تصویرهای شعر نیما متاثر از تغییر نگرش و جهان بینی وی، دستخوش تحول و دگردیسی شده، لذا جلوه های نوآوری نیما را در قلمرو تصویر، با تکیه بر اطلاعات و شیوه های موجود در کتب بلاغی کلاسیک، نمی توان تجزیه و تحلیل کرد. نتایج بیانگر آن است که تصویرهای اعماق نیما از تصویرهای سطح وساده بیشتراست؛ زیرا بخش قابل توجهی از تصویرهای شعری او به سمت فضایی سمبلیک و نمادین گرایش یافته است.

احمد وائلی یکی از خطیبان و شاعران برجسته معاصر شیعی در عراق است. از عناصر مهم تصویرساز در شعر وائلی، کنایه و مجاز می باشد. وی گونه های مختلف کنایه و مجاز را در شعرش به کاربرده است هرچند که بسامد کاربردی آن نسبت به دیگر صور خیال اندک است. اما آن چه که ملاحظه خواهیم کرد این است که وائلی، به عنوان یک شاعر فرهیخته و آگاه، از تصاویر هنری کنایه و مجاز، جهت دفاع از حریم اهل بیت (علیهم السلام) و بیان ظلم و جور دشمنان ایشان و به عنوان ابزاری در خدمت اندیشه ها و پیام های دینی خویش بهره گرفته است؛ از سوی دیگر تجلی رویکرد های سیاسی و اجتماعی و نتایج فرهنگی در بطن اشعار و نیز استفاده از آیات، احادیث و حکمت های روایی، اشعار وی را آکنده از معانی ژرف و پر بار ساخته است. وی توانسته است با مهارت خاصی میان چالش های موجود در جهان اسلام و اشعار خود، با زبانی خطابی، امروزی و شیوا در قالب شعر سنتی، پیوندی مناسب و امروزی برقرار سازد. این پژوهش بر آن است تا با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی جلوه های مختلف تصویرگری در شعر دینی احمد وائلی، بر اساس عناصری چون، کنایه و مجاز را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

هدف این مقاله تحلیل "سام نامه" براساس نظریه فردیت یابی یونگ است. سام به عنوان قهرمان جستجو گر، با دیدن تصویر پری دخت (آنیما) بیدار شده و به سطوح تازه ای از آگاهی دست می یابد و برای تکامل و دست یابی به کهن الگوی "خویشتن" سفر خود را آغاز می کند. او با گذر از کهن الگوی نقاب به یاری پیر دانا موفق به حذف سایه و ازدواج و یکی شدن با آنیما (پری دخت) می شود و فرایند فردیت یابی خود را به سرانجام می رساند و به کهن الگوی "خویشتن" دست می یابد. ضمن اینکه او کهن الگوی مرگ و تولد دوباره که معنای آن استعلای حیات و تحول درونی است، با وارد شدن در غار و چشمه– که بیانگر بازگشت به مرحله جنینی (مرگ آیینی) است- و بیرون آمدن از آن مکان ها – که رمز تولد مجدد است – تجربه می کند.

مقاله حاضر به نحو ه نشان دادن توازن آوایی و واژگانی در اشعار شمس لنگرودی پرداخته است. در توازن آوایی، شاعر بیشتر به توازن آوایی کیفی، تکرار واکه ای توجه دارد. سپس تکرار هم خوان های پایانی و آغازین و پس از آن تکرار واکه و هم خوان پایانی، بیشترین بسامد را داشته است. کمترین تکرار، در توازن آوایی کیفی، (تکرار کامل هجایی) بوده، در توازن واژگانی، تکرار آوایی ناقص بالاترین بسامد را داشته است. در این نوع تکرار، قافیه شمار هجایی متفاوت با سیصد و بیست مورد، بیشترین و جناس قلب با چهار مورد، کمترین نوع را شامل می شود. در تکرار آوایی کامل یک صورت زبانی (تکرار آغازین) با سیصد و ده مورد، بیشترین نوع را داشته است. در تکرار آوایی کامل دو صورت زبانی، جناس تام و جناس لفظ بررسی شد، بیشترین بسامد در جناس تام با سی و دو مورد بوده است.

اوضاع خاص سیاسی و اجتماعی عصر مشروطه، سبب ظهور شاعرانی شد که مهم ترین مضامین شعری آن ها، اشعار وطنی و مهم ترین دغدغه شان، مبارزه با نیروهای مستبد داخلی و خارجی بود که استقلال و آزادی کشور را به مخاطره می افکندند. یکی از این شاعران بنام آزادی خواه، محمدتقی بهار ملقب به ملک الشعراء است که اشعارش آکنده از اندیشه های وطن پرستانه است. این پژوهش بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی به ترسیم و بررسی بن مایه های گوناگون ادب پایداری دراشعار ملک الشعراء بهار بپردازد. برآیند تحقیق نشان از آن دارد که دیوان محمدتقی بهار را مضامینی چون: استعمارستیزی، یادکرد از قهرمانان ملی و مذهبی، وطن پرستی، دعوت به بیداری و ایستادگی در برابر استبداد و استعمار، القای امید به آینده روشن، دعوت به اتحاد وستایش آزادی و آزادگی تشکیل می دهد که هر یک از این موارد با ویژگی های خاص خود، نشان دهنده جلوه هایی از ادب پایداری در اشعار محمدتقی بهار می باشند که با زبانی صریح و آشکار به آن ها پرداخته شده است.