فصلنامه نقد کتاب کودک و نوجوان
پیاپی 17 (بهار 1397)

مقاله حاضر اشاره ای کوتاه به سبک سورئالیسم تخیلی جادویی دارد که امروزه در میان داستان نویسان رواج پیدا کرده‏است و کتاب هایی در این زمینه چاپ و منتشر می شود. این شیوه نگارش تاثیر فراوانی در ادبیات کودکان و نوجوانان داشته‏است. در مقاله حاضر به‏طور مختصر درمورد شناخت ادبیات سورئالیستی و مخالفان و موافقان آن با هدف آشنایی خواننده با این مبحث سخن گفته شده‏است. نثر داستان ساده و به زبان محاوره است که این نوع از نگارش با وجود این که بعضی از ادبا و اهل قلم آن را نمی پسندند، دلخواه و مطلوب کودکان و نوجوانان است و به آن علاقه مندند و از آن لذت می برند. داستان ظاهرا هیچ‏گونه پیامی ندارد و تنها جنبه سرگرمی و لذت بخشی داشته و نیز جنبه تخیلی آن که امروزه توجه داستان نویسان را به خود معطوف کرده قوی است. این‏گونه داستان‏ها در تقویت حس تخیل و پرسشگری خواننده کودک و نوجوان موثر است و تصاویر آن نیز مناسب با متن داستان است و با موضوع داستان که جادو و جادوگری است همخوانی دارد.

مهم‏ترین شاخصه هر اثر نوشتاری آن است که در ژانر ادبی- هنری خاص خود قرار گیرد و با آن تعریف شود. توصیف گذرا و «گزارش‏وار» حوادث و صرفا استفاده از لحن و بیانی روایی و ظاهرا داستانی ارتباط عمیق، حسی و ذهنی با خواننده برقرار نمی‏کند، زیرا مهم‏ترین عنصر، یعنی «طرح» و در کل «ساختار داستانی» نادیده گرفته شده است؛ همین امر سبب می‏شود تا هیچ فراز و فرودی در نوشتار شکل نگیرد و رویدادها به سرانجامی مهم منتهی نشوند؛ این اصل مهم و نیز تعریف تجربی و عملی داستان و تفاوت ضمنی آن با گزارش، موضوع این نقد و بررسی است.

قصه‏ ‏هایی بسیار کوتاه، این فرصت تحلیلی و نقادانه را پیش آورده ‏اند تا در نوشتار زیر از منظر ساختار، موضوع و کارکرد آموزشی و همزمان به‏لحاظ رویکردهای غایت‏ مندانه و حتی شوخ ‏طبعانه به نوشتن قصه‏ های آموزشی که برای کودکان گیرا، خواندنی و همزمان از کاربری نسبی کمک‏ درسی هم برخوردار باشند، مورد نقد و بررسی قرار بگیرند.

توجه به شاخصه ها و داشته های روحی و روانی نوجوانان و انتخاب شخصیت‏ هایی از میان این گروه سنی برای نشان دادن پس‏ زمینه های روان شناختی و تربیتی آن ها در قالب داستانی بلند که آن ها را در بسترهای فرهنگی و اجتماعی متمایز و نامتعارفی به آزمون خودشناسی و تفکر درباره زندگی وادار کند، موضوع رمان موردنظر است. در مقاله حاضر تلاش شده تا این اثر از دیدگاه نقد ساختاری تحلیلی بررسی شود.

هیچ وقت، هرگز اگرچه برای مخاطب کودک نوشته شده و داستان ساده ‏ای به ‏نظر می ‏رسد، اما حاوی بن‏مایه های روان‏ شناختی و فلسفی است؛ از‏این ‏رو، علی‏رغم این که در ظاهر گفت‏ وگویی در داستان برقرار نمی‏ شود، اما زمینه پرسشگری، تخیل فیلسوفانه و نگاه ارزش شناسانه[i] در باب لذات زندگی را فراهم می‏کند. جو امپسن با طرح یک چالش روانی در قالب یک جمله تکراری، در زمینه‏ ای از تصاویر رنگی و درخشان ما را با یکی از وجوه شخصیت و نقاط تاریک روان‏مان مواجه می‏‏کند. این روایت و تصویرگری به‏ ظاهر متضاد به کودک کمک می‏ کند ازطریق تخیل کاوشگرانه و هدفمند با قهرمان داستان همزادپنداری کند و در وقت مقتضی آن را به تجربه‏ های شخصی خود تعمیم داده و از رشد روانی و شناختی بهره ‏مند شود. نگارنده در این مقاله با تاکید بر روان‏شناسی تحلیلی و برنامه فلسفه برای کودکان بن‏مایه ‏های روان شناختی و فیلسوفانه داستان و چگونگی مواجهه با این تجربه را توضیح داده و تفسیر می‏کند.

در کتاب پرسش های دخترانه با رویکرد شناسایی مهارت زندگی برای دختران جواب پرسش و پاسخ هایی توسط نگارنده کتاب مطرح شده است. در ابتدای این کتاب آمده است: «آیا از تغییرات بدنتان نگران و شگفت زده شده اید؟ آیا با احساسات و هیجانات تازه ای مواجه شده اید؟ آیا درباره تغییرات و احساساتتان نمی توانید از پدر و مادرتان سوال کنید؟ این کتاب به همه پرسش های شما درباره بلوغ، مدیریت هوش هیجانی و رفتار با پدر و مادرتان پاسخ می دهد.» البته پرسش هایی کاملا کلیشه ای در تمام صفحات تکرار شده است.

این نوشته، نگاهی دارد به مجموعه شعر آدمک‏بندی سروده سیمین وحیدی که برای گروه سنی نوجوانان سروده شده است. این مجموعه به ‏لحاظ ساختار و بهره ‏گیری از عناصر شعری و نیز از منظر مخاطب‏شناسی قابل نقد و برسی است؛ چون حجم تمام اشعار کتاب در قالب نیمایی معرفی شده‏ است، سعی کرده‏ ایم این قالب را واکاوی نماییم و از زوایای مختلف به آن بپردازیم.

رازهای قصه گویی در هشت فصل تنظیم شده که در هر فصل خواننده با مجموعه ‏ای از خلاصه قصه ها و افسانه ها، تجربه های نویسنده و یا راه‏کارهای او برای موفقیت در قصه گویی روبه ‏رو می‏ شود. مونته‏ رو در فصل های ابتدایی کتاب و گاه در فصل ‏های بعدتر به تجربه هایی که از شنیدن قصه ها در دوران کودکی به خاطر دارد و تاثیری که پذیرفته و شرح شیوه و تجربه قصه گویی پدربزرگش می پردازد سپس با اشاره های گوناگون به کارگاه های آموزش قصه گویی که برگزار کرده از تجربه هنرجویان خود در این کارگاه ها یاد می کند؛ بنابراین می توان کتاب را به دو بخش عمده تقسیم کرد که نویسنده کتاب در بخش نخست شنونده ‏ای است تحت‏ تاثیر جادوی قصه ها که به شرح و توصیف چگونگی اثرگذاری قصه بر زندگی و جهان فکری خویش می پردازد و در بخش دوم که مرحله عبور از اثرپذیری و آغاز اثربخشی است، خود تبدیل به قصه گویی شده که می تواند بر جهان دیگران تاثیر بگذارد و در تلاش است تا رازورمز این اثرگذاری را بر خواننده آشکار کند.

پایان نامه های دانشگاهی از مهم‏ترین منابع اطلاعاتی هر حوزه هستند و فراهم آوردن چکیده پایان نامه ها در قالب کتاب شناسی برای متخصصان مفید و ضروری است. در این مقاله کتاب کتاب شناسی توصیفی پایان نامه های ادبیات کودک و نوجوان از انتشارات خانه کتاب ایران بررسی و برخی یافته ها و همچنین نواقص آن ذکر شده است.

از ویژگی های دانش اجتماعی و پژوهش های میدانی جامعه ‏شناسانه، یکی این است که پژوهشگر در مقاله یا کتابش، سیر و سیمایی از نمونه های عینی را یاد می کند و بازمی نماید و در این فرایند، یافته هایش را پربار می سازد. چنین نوشتارهایی هم در نوع خود، مستند به شمار می روند؛ زیرا هم متن ها و گزاره های توضیحی توصیفی دارند و هم مثال و نمونه. به ویژه این‏که نویسنده این کتاب پژوهشی کوشیده است، فیلم های مستندی را نام ببرد، نمونه بیاورد، تحلیل کند، خلاصه ای از نظریه های جامعه ‏شناختی را از دل فیلم ها بیرون بکشد و در برابر خوانندگان کتاب و شاید بینندگان فیلم ها بگذارد.

در این نوشتار کتاب کتاب شناسی توصیفی پایان نامه های ادبیات کودکان و نوجوانان بررسی شده، داشته ها و نداشته ها و کژی های آن در گردآوری، تدوین و رده بندی موضوعی پایان نامه های کارشناسی ارشد و رساله های دکتری ادبیات کودکان و نوجوانان واکاوی و نقد شده است.

پژوهنده، هفت خوان رستم، یکی از جذاب‏ترین داستان های چندپهلوی شاهنامه را به عنوان یکی از گونه های ادبی فانتاستیک بررسی کرد؛ زیرا جلوه های ویژه تداخل و تقابل میان واقعیت و تخیل، اغراق های خیال ‏انگیز و وهمناک آن دنیایی شگفت و خارق‏ العاده با موجودات فراواقعی را به ‏تصویر کشیده است. هدف این جستار پاسخ به این پرسش است که چگونه می ‏توان متون کهن زاییده تخیل و تفکر غنی گذشتگان خود را جزء گونه های مدرن ادبی امروز به عنوان الگوهای برتر قهرمان‏ پردازی جانشینی قلمداد کرد؟ و ابزار خیال، تصاویر دریافتی را به کدام مرز برزخ ذهن شاعر نزدیک و وارد کرده است؟ به پیشینه تحقیقات در این‏ مورد پرداخته و فانتاستیک و فانتزی تبارشناسی و به‏ اجمال به زندگی فردوسی و شاهنامه پرداخته شد. نتیجه این‏که فانتزی فقط یک گونه ادبی مدرن نیست، بلکه ریشه ای کهن و رابطه ای تنگاتنگ با کهن‏ الگوهای اولیه ناخودآگاه فردی و جمعی بشر دارد. بسیاری از افسانه های منظوم مانند هفت خوان رستم نوعی داستان تخیلی با رویکرد فانتزی مدرن‏ اند که با دسته ‏بندی فانتزی نیز همخوانی دارند و می توانند به عنوان آثار برجسته جهانی در صنعت فیلم و پویانمایی (انیمیشن) کاربرد ویژه ‏ای داشته باشند.

هدف معرفی و تحلیلی از کتاب رمان شگفتی اثر آر.جی. پالاسیو و ترجمه پروین علی‏پور است. این کتاب به بخشی از زندگی یک نوجوان با نیاز خاص و ویژه پرداخته است نوجوانی که از ابتدای تولد چهره غیرعادی نسبت به دیگران داشته و در تعامل با اطرافیان همواره با مشکلاتی روبه‏ رو بوده است. داستان کتاب می‏ تواند درمان موثری برای نوجوانانی با نیازهای ویژه باشد به این دلیل که نوجوان وقایع رمان را در ذهن خود تصویرسازی کرده و خود را جای قهرمان داستان می گذارد، با او همانندسازی می‏ کند و از این طریق در مشکلات، انگیزه ‏ها و تعارضات او سهیم می‏ شود و در پایان همچون قهرمان داستان پس از گذراندن مشکلات و سختی ‏ها به خودباوری می‏ رسد. در پژوهش به معرفی کتاب و نویسنده آن و خلاصه‏ ای از آن پرداخته شده است و در ادامه به ویژگی‏ های محتوی داستان که می‏ تواند به عنوان کتاب‏ درمانی از آن استفاده شود، پرداخته است.
گرچه کتاب به عنوان رمان نوجوان معرفی شده است اما محتوی آن به ‏گونه ‏ای است که بسیاری از گروه‏ های سنی اعم از جوان و بزرگسال نیز می توانند از خوانش آن لذت برده و از محتوی آن بهره‏ مند شوند.