فصلنامه نقد کتاب علوم انسانی
پیاپی 1-2 (بهار و تابستان 1397)

جوامع انسانی همواره با نواری باریک به دو قسمت همگن و ناهمگن تقسیم می شوند. باتای در کتاب ساختار روانشناختی فاشیسم این نظریه را مطرح می کند که این ذاتی جوامع مبتنی بر تولید است. تولید و روابط آن تعیین می کند عناصری که این مناسبات را بپذیرند در جامعه همگن پذیرفته شوند و بالطبع عناصر خارج از این دایره به عرصه ناهمگن رانده خواهند شد. باتای به تبعیت از شیوه مارکسیستی، کماکان اقتصاد را زیربنای جامعه م یداند؛ اما برخلاف مارکسیست های ارتدوکس ریشه روابط اجتماعی را در ناخودآگاه می جوید. وی معتقد است علم نیز مانند جامعه، عناصر ناهمگن را طرد می کند و آن را به ناخوداگاه می راند. اتفاقا ریشه فاشیسم در همین طرد و ناخوانش است. عناصر ناهمگن هیچگاه از جامعه پاک نخواهند شد و همچون موج یا یک شوک منتظر تزلزل ساختار جامعه همگن خواهند بود. اضمحال تدریجی عنصر همگن، یک رهبر برآمده از دنیای ناهمگن را برای اتحاد دوباره فرامی خواند که در قالب پیشوا مطرح می شود.

درآمدی بر فلسفه سیاسی معاصر از جمله آثار مطرح در فلسفه سیاسی معاصر نوشته ویل کیملیکا است. کیملیکا نظریه پرداز «چندفرهنگ گرایی » و به عنوان یکی از مطرح ترین فلاسفه سیاسی معاصر، در این اثر به نظریات اصلی در حوزه «فلسفه سیاسی تحلیلی» پرداخته و به طور آگاهانه از پرداختن به «فلسفه سیاسی قاره ای» اجتناب کرده است. در مقاله حاضر تلاش خواهد شد ضمن معرفی اثر مذکور، نقد و ارزیابی آن به دو صورت شکلی و محتوایی در دستور کار نویسنده قرار گیرد. اینکه مسئله و کانون تمرکز اثر چیست؟ هدف این اثر و جایگاه آن در منابع موجود این حوزه به چه صورتی است؟ و ارتباط این اثر با وضعیت اندیشه ورزی سیاسی در ایران امروز چیست؟ مهم ترین موضوعاتی هستند که نویسنده کوشیده در حد قابل قبولی به آنها بپردازند.

علوم انسانی و متعاقب آن علم سیاست دارای نقاط قوت و ضعف فراوانی است. آثار فراوانی به آسیب شناسی مباحث و مفاهیم این حوزه اقدام نموده اند. کتاب پیش رو در پی تشریح ضعف ترجمان برخی از مهم ترین مفاهیم پرکاربرد در علم سیاست تالیف شده است و حول مهم ترین مفاهیم این رشته به نسبت بین قدرت حاکمیت و قدرت سیاست پرداخته است. نویسنده این اثر در مباحث مطرح شده در این کتاب به واکاوی تحولات تئوریک تاریخ اندیشه سیاسی و آراء اندیشمندان این حوزه متمرکز شده است؛ و تلاش دارد تا برای مخاطب این حوزه تشریح نماید که بین نیروها و وضعیت هایی که حاکمیت و سیاست را شکل می بخشد چه نسبتی برقرار است و این مفاهیم در گذر تاریخی چه تحولات و تطوراتی را بر خود دیده اند.

بررسی سیر تحول و دگرگونی در خلیج فارس، دغدغه پژوهشی بسیاری از صاحبنظران و کارشناسان مطالعات منطقه ای، سیاست خارجی و روابط بین الملل از ابتدای شکل گیری این زیرمنطقه بوده است. انوشیروان احتشامی در کتاب مورد بررسی، این مسئله را در پیوند با متغیرهایی چون اقتصاد سیاسی، جنگ و انقلاب از بدو تکوین خلیج فارس به عنوان زیرمنطقه خاورمیانه و شمال آفریقا پی گرفت هاست. دغدغه او فهم روابط قدرت و درک تحول در سیاست دولت ها در پرتو متغیرهای پی شگفته است. در نوشتار پیش رو، پس از معرفی اجمالی نویسنده و مرور محتوایی اثر به تفکیک هر فصل، نقدهایی از حیث محتوایی و شکلی ارائه  شده تا برای خوانندگان درکی اجمالی از این کتاب حاصل آید.

محمدعابد الجابری در کتاب عقلانیت اخلاقی عربی و تاثیر سنت خسروانی، با استفاده از رویکردهای متعدد و از جمله رویکرد گفتمانی، به دنبال ریشه یابی پنج عنصر تاثیرگذار بر عقل اخلاقی عربی است تا بتواند با تزکیه عقل اخلاقی عربی اسلامی از عناصر نامراد با آن، نظم جدید و مدرنی از عقل  اخلاقی عربی اسلامی ایجاد کند. یکی از این عناصر (در این کتاب مقطع شده از کتاب اصلی ترجمه شده) میراث پارسی است. از نظر وی، ارزش مرکزی در این میراث اطاعت است.با بررسی این متن، در پرتو دیگر آثار وی، می توان گفت که چنین ادعایی قابل دفاع نبوده و در برابر ارزش محوری عدل در اندیشه ایرانشهری قرار دارد. ضمن این که رویکرد ایدئولوژیک به بررسی میراث موثر بر عقل اخلاقی عربی از اعتبار  تحقیقات وی کاسته و آن را تبدیل به یک شرح تاریخ صرف تبدیل کرده است.

عبدالاله بلقزیز به دنبال دشواره رابطه سنت و مدرنیته و چگونگی ساخت دولت مدرن در جهان عربی، این اثر را با رویکرد تاریخ فکری انتشار داده  است. وی ابتدا گفتمان ایدئولوژیک شده اصالت گرایی را از طریق نشان دادن کاستی های درک معرفتی «من » و «دیگری » مورد نقد قرار می دهد و سپس به شرایط تاریخی ظهور و افول گفتمان عقل گرایی لیبرالی عربی در نیمه دوم سده نوزدهم و اوایل سده بیستم می پردازد و در نهایت خوانشی دیگرگونه از اندیشه سه تن از شخصیت های اصلی این دوران یعنی احمد لطفی السید، علی عبدالرازق و طه حسین ارائه می دهد. همچنین جریان سومی را تحت عنوان عقل گرایی انتقادی که در دهه های پایانی سده بیستم در جهان عرب نمود یافته است را معرفی می کند. نویسنده با توجه به تجربه مدرنیته اروپایی، نسبت به کاستی های تاریخ نگاری اندیشه عربی معاصر هشدار داده و دسته بندی جدیدی ارائه می دهد. به رغم آنکه نویسنده از رویکرد نوینی در خوانش آگاهی عربی بهره گرفته، اما نتواسته به الزامات روشی رویکرد خود پایبند مانده و در نهایت نیز به همان ایده راهبردی شکست خورده تاریخی پیشتازی دولت در انجام مدرنیته فرهنگی حکم می کند.

کتاب خصوصی گرایی و جهانی گرایی در اندیشه اسامی معاصر تالیف دکتر طاها جابر العلوانی است که با ترجمه سیدمحمد حسین میرفخرایی در سال 1396 در تهران منتشر شده است. ایده اصلی مولف، بازسازی تمدن اسامی با تولید علوم و معارف انسانی اسامی مبتنی بر قرآن به عنوان تنها الگویی که ظرفیت پذیرش «دیگری » را دارد است تا همه افراد بشر از مسلمان و غیرمسلمان در ذیل لوای این تمدن جمع شوند. او در این راستا در حد مقدورات خود به تحلیل علمی و نقد مبانی هستی شناختی، روش شناختی و معرفت شناختی تمدن غرب که هرگز نخواسته «دیگری » را بپذیرد نیز دست زده و بازسازی معارف اسامی و روش ها و نگرش های موجود در میان عالمان مسلمان و اجتهاد گسترده در فقه با تاکید بر قرآن کریم را توصیه کرده و بر بازخوانی میراث کهن فقهی برای همنوایی با رویکردهای تمدنی تاکید دارد.

عربستان سعودی یکی از مهم ترین بازیگران منطقه خاورمیانه است که در سال های اخیر نقش بسیار مهمی در مناسبات منطقه ای بازی کرده است. ستون اصلی مشروعیت و ایدئولوژی خاندان حاکم عربستان، بر مبنای اندیشه وهابیت بنا شده و استمرار یافته، به همین دلیل وهابیت وسیله تداوم قدرت آل سعود محسوب می شود. با توجه به پیوند تاریخی آل سعود با علمای وهابی، حمایت وهابیت از ساختار قدرت موجود، از دلایل اصلی استمرار قدرت در عربستان سعودی محسوب می شود و در مقابل، دولت نیز به ازای استفاده از وهابیت مشروعیت بخشی به حکومت آنها را از مواهب خود بهره مند می کند. با توجه به این که در سال های اخیر، مناقشه سنتی شیعه سنی در عراق، یمن و به طور کلی در خاورمیانه بارزتر، تلخ تر و خشونت آمیزتر شده است، شناخت ایدئولوژی وهابیت که مبنای تفکر فعلی نخبگان عربستان سعودی را شکل داده است برای درک بهتر و درست تر انگیزه های این کشور ضروری است. کتاب وهابی و وهابیت نوشته سرهارفورد جونز با ترجمه مانی صالحی علامه یکی از کتاب هایی است که در
سال 1397 به منظور شناخت بیشتر وهابیت و روند تاریخی شکل گیری حکومت عربستان سعودی بر اساس این اندیشه به چاپ رسیده است. در این پژوهش ضمن معرفی این کتاب به بررسی و نقد آن می پردازیم.

طی سالیان اخیر اهتمام اصلی روشنفکران دینی این دیار معطوف به تبیین و تحلیل مولفه های دنیای مدرن و چگونگی برقراری ارتباط عقلانی با گزاره های  سنتی و به ویژه دینی بوده است. در این جستار بر آن خواهیم بود تا با معرفی و نقد کتاب دین داری در دنیای معاصر به قلم سید مجتبی حسینی، چگونگی دیندارانه زیستن در شرایط کنونی دنیای معاصر را بررسی کرده و از نگاه یک روشنفکران دینی، ضمن بررسی پاره ای از مولفه های دنیای معاصر و معرفت دینی در دنیای کنونی، پاسخ های این پژوهشگران گرامی را پیرامون این سوال اساسی که «چگونه می توان با وجود پیچیدگی های مدرنیته در دنیای معاصر به دنبال دینداری باشیم که برآمده از دنیای معاصر یا سازگار با آن باشد؟ »، را در بوته نقد قرار دهیم.