فصلنامه تاریخ
پیاپی 25 (تابستان 1391)

تاج محل بنای یادبودی که برای ممتاز محل همسر شاه جهان ساخته شد، از نمونه های بسیار زیبای معماری اسلامی در شبه قاره هند به شمار می آید. شاهان گورکانی موفق به ایجاد سبک تلفیقی به نام سبک مغولی شدند که از ظرایف هنر ایرانی، آسیای میانه و آناتولی بهره می برد. طرح اصلی بنا از قبر تیمور لنگ در سمرقند گرفته شده و الحاقاتی با معماری سنتی ایرانی به بنا اضافه شده است. برای بنای این اثر هنری هزاران هنرمند و صنعتگر از اقصی نقاط جهان استخدام و به کار گمارده شدند. در منابع تاریخی نام شخصیت هایی ایرانی که نقش اساسی در بنای تاج محل ایفا کردند از جمله استاد عیسی شیرازی نقشه نویس (طراح)، امانت خان شیرازی توقیع نویس (خطاط) و محمد حنیف قندهاری دیده می شود. هنر ایرانی یکی از موثرترین عناصر هنر اسلامی است و تاج محل از نمونه های بارزی است که حکایت از حضور هنر ایرانی می کند.

رابطه ایران و آلمان در دوره رضا شاه از پرتنش ترین مسائل سیاسی آن روز به حساب می آمد. چرا که رابطه مستحکم بین دو کشور، به خصوص در حوزه مسائل اقتصادی، نگرانی های عمده ای را در ذهن دولتمردان متفقین نسبت به ایران و شخص رضا شاه ایجاد کرده بود. این رابطه به نوعی اصلی ترین دلیل اشغال ایران از سوی متفقین عنوان شده است. چرایی حضور آلمان ها در ایران و حساسیتی که متفقین در حین جنگ جهانیدوم نسبت به این موضوع از خود نشان دادند نیاز به واکاوی اساسی در روابط بین دو کشور و همچنین نگاه کشورهای دیگر به این موضوع دارد. این مسئله به قدری در روابط خارجی ایران مهم بود که با شروع جنگ جهانی دوم، ایران را وادار به سیاست بی طرف در جنگ نمود. اما پس از اینکه آلمان ها در موضع برتری در جنگ قرار گرفتند، ایران رویه بی طرفی خود را کنار گذاشت و به سمت آلمان متمایل شد. این مسئله با التیماتوم شدید متفقین به ایران روبرو شد. اما وقتی جواب دولتمردان ایرانی، متفقین را قانع نکرد آنها در شهریور 1320 ایران را اشغال کرده و صدمات جبران ناپذیری بر کشور تحمیل نمودند. سوال اصلی این مقاله نوع رابطه رضاشاه با آلمانها در آستانه جنگ جهانی دوم است و پیش فرضی که مطرح می شود ناظر بر یک رابطه مستحکم در ابعاد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است که منجر به اقدامات متفقین و سقوط رضاشاه می شود.

موضوع امامت اساسی ترین رکن اعتقادی شیعه و فرق آن است. قرامطه به عنوان شاخه ای شناخته شده از اسماعیلیه براساس اعتقاد به امامت محمد بن اسماعیل، نواده امام جعفر صادق (ع)، شکل گرفت. حامیان امامت محمد بن اسماعیل ( مبارکیه ) پس از مر گ او به دو گروه منشعب شدند: دسته ای ضمن انکار مرگ محمدبناسماعیل او را هفتمین و آخرین امام که همان مهدی و قائم آخرالزمانی و یا اولوالعزم خواهد بود، دانستند. این گروه سلف قرامطه قلمداد می شوند و گروه دیگری که اقلیت اند با پذیرش مرگ محمدبناسماعیل، سلسله امامت را در فرزندان و ذریه او جاری دانسته،در ائمه فاطمیان مصر تجلی یافتند. با اعلان ظهور عبیدالله المهدیاختلاف بر سر موضوع راهبری نهضت اسماعیلیه و امامت آن تشدید شد و قرمطیان با جدایی از پیکره اسماعیلیان فاطمی بر دعوت قدیم پایفشردند. تغییر خط مشی جدایی طلبان قرمطی این سوال اساسی را مطرح می کند که مبانی فکری قرمطیان دربارهامامچهتغییریکرد؟علاوه براین مبانی مشروعیت امامت قرمطیان چه بوده است؟به منظور پاسخ به این سوالات با طرح فرضیات درخور با روش توصیفی تحلیلی مبتنی بر آثار کتابخانه ای به آزمودن فرضیات نایل خواهیم شد.

تاریخ و سیاست را پیوندی از قدیم برقرار است.فارغ از اینکه حکمای قدیم در تقسیم بندی خود چه جایگاهی برای تاریخ و سیاست قائل بودهاند، در این امر تردیدی نبوده که فهم بسیاری از رموز سیاست تنها از تعمق و درک در لابلای صفحات تاریخی امکان پذیر بوده است.علیرغم عطش اصحاب سیاست برای تغییر در درک رویدادها و داده های تاریخی و یا تلاش درجهت تغییر سمت و سوی رویدادهای تاریخی، اصالت و صحت این نگره انسانی تا مقدار زیادی دست نخورده باقی مانده است. مورخان علیرغم تضییقات مختلف سیاسی، نژادی و دینی از فراخنای تاریخ بشر صدای خود را به ما رساندهاند، گویا تاریخ برای خود بالذاته اصالتی ناب قائل است. در این میان تلاش اصحاب قدرت برای تفسیرپذیرکردن رویدادها به نفع خویش ره به جایی نبرده است. تاریخ نگاری در دو سطح سفارشی و متمایل به قدرت و از سویی ناب و بی پیرایه در جریان بوده است. ضمن اینکه دانش بشری در ابعاد دیگر نیز به مدد تاریخ نگاری امروزی آمده است. با این همه روایتگری بی طرفانه و صادقانه از رویدادها و تلاش برای حفظ صحت و درستی رویدادها تاکنون توانسته از میل اصحاب سیاست برای کنترل امروز و فردا سربلند بیرون آید. این فرضیه که با ساخت و نگارش تاریخ سفارشی می توان افکار عمومی را در دست داشت امر غیر محتومی است، ولی در کنار آن تاریخ نگاری روشنگرانه و انتقادی این امکان را به ما می دهد تا با هر روایتی تابع و دست بسته روبرو نگردیم. تاریخ نگاری انتقادی و روشنگرانه و روش هایی چون مکتب آنال که منجر به طرح نگرش های نوینی در تاریخنگاریشدهاینامکانراکه روایتها و رخدادهای تاریخی را به سود اصحاب سیاست تفسیر نماییم کاسته است.

جوامع بنا به سنت ها و فرهنگ خویش هر کدام به گونهای مراسم و نیایش مذهبی خود را اجرا می کنند. در این میان پدیده های هنری از جمله شعر و موسیقی، نقش و حضوری فعال دارند. شعر و موسیقی مذهبی، هنر آیینی ایرانیان است و دارای تاریخچه ای کهنتر از هخامنشیان است. این هنرها شامل آوازها و سروده های مذهبی در اشکال مختلف است که بمناسبت های متفاوت در مجالس جشن یا سوگواری بکار می رود. موسیقی مذهبی در گونه های خود چونان « تلاوت قرآن کریم »، « قرائت اذان و مناجات »، «مقتل خوانی»،«نوحه خوانی » و «تعزیه خوانی»ردیف ودستگاه خودراحفظکرده،بخش گسترده ای ازگنج آوازهای موسیقیایی کهن درآن نهفته است.
نویسنده در این مقاله بر آن است تا با دستیابی به ریشه های تاریخی و فرهنگی این هنرها و تاثیرات مذهب در آن، به پیشینه تاریخ و هنر این مرز و بوم دست یافته، راهگشای تحقیقات بعدی آنان گردد.

آنچه تهران روزگار آقا محمدخان و روزگار پس از آن را، از تاریخ گذشته اش متمایز میکند، صرفا تحولات اسمی آن نیست. تهران تا قبل از عهد آقا محمدخان تنها یک نام جغرافیایی نه چندان مهم و معروف در پهنه فلات ایران بوده است. اما با گزینشی که موسس سلسله قاجارها در انتخاب تهران به عنوان پایتخت پادشاهی خود به عمل آورد، آغازگر تحولی شد که قریب به دویست سال حیات تاریخی و سیاسی ایران معاصر از آن متاثر بوده است. این پژوهش برآن است تاحسب استنادات واستنتاج داده های تاریخی،هویت یابی تهران به عنوان پایتخت ونقش ویژه آقا محمدخان به عنوان بنیانگذار و آغازگر این جریان را مورد بررسی و توجه قرار دهد. برابر آنچه در منابع تاریخی آمده و به اشتهار رسیده، بعضی از شهرهای ایران که سابقه یک دوره تختگاهی و پایتختی پادشاهی یا سلسله ای را داشته اند با نام آن شخص پیوند ویژه ای پیدا کرده اند، به طوری که نام هر یک، نام دیگری را به ذهن متبادر می کند و به آن هویت مکمل می بخشد. بر این اساس هویت تختگاهی تهران با نام و یاد آقا محمدخان عجین شده است و هریک از این دو نام به همان سیاق از نظر هویتی، مکمل و متمم یکدیگرند. یافته های این پژوهش از نوع توصیفی، تحلیلی بوده و با روش شناسی استنباطی و استفاده از ابزار کتابخانه ای صورت پذیرفته است.

بخش مهمی از ادبیات ساسانیان که در عصر اسلامی و در دوره ای طولانی ( قرن دوم تا قرن هفتم هجری ) نگاشته شده است؛ در واقع کوششی آگاهانه به منظور حفظ میراث کهن فرهنگی بود که در طول زمان دانشمندان دین آگاه و علاقه مند به گذشتهی فرهنگی ایرانیان را به تلاشی پیگیر برای بقای آن آثار که در واقع میراث فکری و اعتقادی مردمان گذشته به شمار میآمد تشویق می نمود. برخی از آن یادمانها به احیای دین، در رستاخیزی که در تقدیر ایرانیان نگاشته شده بود اشاره مینمود و امیدی را برای دین باوران زرتشتی در جهت بازیابی گذشته ایجاد میکرد. این آثار دینی تا چه حدود مشحون از اندیشه های سیاسی بوده و جهت گیری های خاصی را در فرایند تقویت بنیه های ملی و سیاسی ایرانیان فراهم مینمود موضوع این مقاله میباشد. بیگمان ایرانیان سرنوشت خویش را بر اساس بنیادگرایی تقدیری که آیین مغان آن را فراهم نموده بود و طبیعی است که متون آنان نمی توانست سرشار از روحیه ی مبارزاتی و یا سیاسی باشد. نکته قابل توجه آن است که در عصر اسلامی نوشته های مزدایی متاخر که به خط فارسی میانه فراهم میشد به دلیل عدم آشنایی مردم ایران با آن خط و کمبود ارتباطات دینی بین مزدیسنان، نمیتوانست اندیشه ساز فکر سیاسی و تبلور آن در ساختار اجتماعی مردم ایران باشد. با این حال متون مزدایی از اهمیت سیاسی عاری نیست و حتی برخی از متون همچون دینکرد که واپسین دانشنامه زرتشتی در عصر اسلامی است از تاثیر بی چون و چرا فلسفه اسلامی نیز خالی نیست و سعی دارد شرایط موجود را به هر حال بپذیرد. در این مقاله، برای رسیدن به چنان اهدافی، از ادبیات دینی مزدایی که اشتهار بیشتری در فضای نگارشهای سیاسی زرتشتی در عصر اسلامی دارند استفاده شده و تلاش می شود در فضای مه آلودی که بویژه در قرون نخستین اسلامی در ایران پدید آمده بود آرمانهای سیاسی ایرانیان را در لابلای متون مزدایی مورد توجه قرار دهد.

اواخر عهد باستان دوره ی تلاقی ادیان مشرقی و مقارنت آن با مسیحیت به عنوان دینی که از امپراطوری روم و با حمایت سیاسی آنان، بوده است. مانی یکی از پیامبران ایران باستان است، که در اواخر دوران اشکانی، اردوان چهارم، در بابل ظهور کرد. بنا به گفته ی کتاب شاپورگان، وی در دوران اردشیراول سفرهای تبلیغی خود را به سرزمین هند آغاز کرده بود و مقارن تاجگذاری شاپوراول به ایران بازگشت، تا بتواند توجه آن را به خود جلب کند.شاپور اول در ابتدا با پذیرش برادرانش مهرشاه و پیروز از ظرفیت ملی سازی دین مانی بهره برد؛ اما فشار روحانیت زرتشتی از یک سو و از سوی دیگر ریشه های مسیحی دین مانوی مانع از آن شد، که این دین اقبال فراگیر شدن به معنای دین رسمی را به دست آورد. به نظر می رسد شاپور با توجه به پشتوانه ی سیاسی اش به آسانی روحانیت زرتشتی را سهیم در قدرت نمی کرد. در واقع شاپور با عنایت به قدرت مزبور در پی سنجش و بهره برداری از یک الگوی غالب دینی که خود راس آن باشد، بود. روحانیت در حالت نضج ساسانی در این دوره اقدامات خاصی را از پیش نبردند؛ ولی با تکمیل ساختار در دوره های بعدی به خصوص بهرام دوم توانستند زمام امور را به دست بگیرند و هم امور قضایی و هم امور دینی را عهده دار شوند. سرانجام این قدرت یابی وقوع دو اتفاق شد: اعدام مانی به عنوان فردی تکفیری و معاند با دین زرتشت و استقلال مقام روحانیت در ساختار قدرت و نهادی که از این زمان به نزاع قدرت با شاهنشاه ساسانی می پردازد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی به واکاوی ظهور مانی، آموزه های آن، رویارویی نهاد قدرت با آن می پردازد و در آخر چنین استنباط شده است که مانی در سایه ی عنایت شاپور اول توانست، بنیان مجامع مانوی را ایجاد کند و در اقصی نقاط شاهنشاهی، سرزمین های روم، مصر و بین النهرین گسترش چشمگیری پیدا کند؛ تا جایی که موجب مناقشات مذهبی میان روحانیون زرتشتی، روحانیون مسیحی و یهودی را گردید.