فصلنامه علوم حدیث
سال بیست و سوم شماره 4 (پیاپی 90، زمستان 1397)

درنگریستن در بسیاری از روایات از کارکرد گسترده واژه «رجل» در آن‏ها به عنوان موضوع پرسش یا حکم حکایت دارد. این مقاله در صدد پاسخ به سه پرسش اساسی در این زمینه است: 1. واژه «رجل» با چه کارکردی در روایات بازتاب یافته است؟ 2. چرا این واژه با کارکرد فراجنسیتی به صورت شایع بازتاب یافته است؟ 3. راه‏های بازشناخت کاربست جنسیتی از فراجنسیتی واژه «رجل» در روایات چیست؟ نگارنده در این مقاله در مرحله نخست، کارکرد روایات در این زمینه را به سه دسته تقسیم کرده و سپس سه دلیل را برای چنین کاربستی برشمرده است که عبارت‏اند از: 1. غلبه استعمال، 2. ناظر بودن روایت به فرد شایع، 3. ناظر بودن روایت به رخدادی خاص و در کنار آن‏ها سه قرینه را برای تمییز نوع کاربست «رجل» مورد بررسی قرار داده است که عبارت‏اند از:1. قراین داخلی، 2. قراین خارجی، 3. قرینه مقابله ذکر مذکر در کنار مونث.

روایات اسباب نزول از جمله مباحث مورد مطالعه در دو حوزه قرآن و حدیث است. در تفسیر الفرقان 288 روایت سبب نزول به کار گرفته شده است که بسیاری از آن‏ها با شرح و نقد مفسر همراه است؛ اما در این میان چگونگی استفاده و تعامل مفسر با این روایات شایسته نقادی‏هایی است که در این مقاله بدان پرداخته شده است. استفاده حداکثری از منقولات صحابه و تابعین و گاه ترجیح آن‏ها بر قول معصوم، پذیرفتن تعدد اسباب به‏ جای گزینش و نقد و رد، بهره‏گیری حداقلی از محوریت قرآن در نقد روایات سبب نزول، عدم نقد روایات و نقل‏هایی که به شدت نیازمند نقد بوده، ولی از سوی مفسر نقدی صورت نگرفته و یا حتی مهر تایید بر آن نهاده شده است، از مواردی است که در نقل روایات اسباب نزول در الفرقان مورد توجه قرار نگرفته است.

مساله اصلی این مقاله تبیین جایگاه تکوینی و تشریعی غیرت زنان در خصوص مساله تعدد زوجات از منظر روایات است. روایات در این زمینه هم به حوزه هستی یا نیستی غیرت مذکور و هم به حوزه تشریع و عدم جواز التزام به آثار و لوازم آن پرداخته اند. هدف این نوشتار شناخت گوشه ای از شخصیت زن در کنار ارائه تحلیلی از رابطه میان غیرت زنان و مساله تعدد زوجات است. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی مدلول این روایات را - که نوعی تعارض بدوی بر آن‏ها حاکم است - بررسی کرده و به این نتیجه رهنمون شده که مجموع آن‏ها بر «اثبات تکوینی غیرت در نهاد زنان در کنار نفی تشریعی از التزام به آثار و لوازم آن» دلالت دارند؛ به این معنا که هرچند زنان در فطرت خلقی خود بر اثر محبت به همسر خویش نسبت به او غیرت می ورزند، اما اگر در خصوص مساله ازدواج مجدد مشروع این غیرت را اعمال کنند، در حقیقت به نوعی «حسادت» مبتلا شده اند.

از مباحث جدی حجیت خبر واحد، قاعده تسامح در ادله سنن و چشم پوشی از برخی شرایط اعتبار روایی است. طبق این قاعده خبر غیرثقه در مورد احکام غیرالزام آور قابل پذیرش است و مانند احکام الزامی سخت گیری در سند نیاز نیست. اصل تسامح به شکل غیررسمی میان محدثان اولیه اهل سنت آغاز، سپس با گذر زمان بین شیعیان تبدیل به یک قاعده شد. این مقاله با شیوه توصیفی- تحلیلی به واکاوی عوامل موثر در رویکرد به قاعده تسامح پرداخته و سه عامل روایات، جریان های حدیثی و الگوگیری شیعه از اهل سنت در قاعده معرفی شد. عامل روایات شامل احادیث «من بلغ»، «من رد عنی حدیثا» و «ما جاءکم عنی من خیر» بوده و فحوای آن‏ها دلیلی بر کنار نهادن ارزیابی روایی شد. جریان های نص گرای افراطی برای نقد حدیث جایگاهی قایل نبوده و همه احادیث را معتبر می دانستند. همه روایات سه گانه درمنابع شیعی موجود نبوده و سهل گیری در پذیرش احادیث ضعیف مورد اتفاق همگانی علما نبود و جریان‏های حدیثی موثر در فریقین بیش از دو عامل دیگر در شکل گیری قاعده تسامح سهیم بودند.

بعد از آن‏که برخی افراد خواسته یا ناخواسته در احادیث پیامبر دست بردند و سخنان وی را تحریف کردند، ناقدان در صدد چاره‏‏جویی برآمدند تا هر سخنی را از هر کسی نپذیرند بدین جهت از راه‏‏ها و روش‏‏های مختلفی از احوال راویان گرد آوردند. در همین راستا این مقاله روش‏‏هایی که ناقدان از طریق آن‏ها به اعتبار سنجی راویان پرداخته‏‏ را بررسی کرده است. که بعد از تتبع و جست‏وجو در چگونگی کسب اطلاع ناقدان از احوال روات به دست آمد که عمده روش‏‏های آن‏ها از سه طریق استقراء، مقارنه و تحلیل بوده است. که هر سه روش از روش‏‏های علمی بوده و در سایر علوم نیز به کار گرفته می‏‏شوند. روش استقراء از طریق تتبع در روایات راوی حاصل شده، روش مقارنه نیز از طریق مقایسه روایات راوی با سایر روات بوده و تحلیل نیز بوسیله واگشودن و تقسیم یک کل ناشناخته به چند جزئی معلوم صورت می‏‏پذیرد.

روایات معصومان ‏‏ : تعالیم برخاسته از وحی الهی و از جمله حاوی زوایای مختلفی از زندگانی حضرت عیسی 7 هستند. این روایات عیسوی به ‏‏دلیل در‏‏بر‏‏داشتن آموزه‏‏های متعدد اعتقادی و عملی، مطمح نظر بسیاری از اندیشمندان مسلمان و مسیحی بوده و در پژوهش‏‏های خویش از آن‏ها بهره گرفته‏‏اند؛ اما به دلیل پراکندگی آن‏ها در منابع متعدد روایی، تاریخی و غیره فریقین، تا‏‏کنون کسی موفق به استخراج همه آموزه‏‏های آن‏ها نشده است. بی تردید استخراج آموزه‏‏ها و بررسی تطبیقی آن‏ها با اناجیل اربعه (متی، مرقس، لوقا و یوحنا) که مورد اعتماد مسیحیان و حاوی آموزه‏‏های مسیح 7 هستند می‏تواند منجر به کشف اشتراکات متعدد و زمینه گفتمان بین ادیانی شود. این نوشتار سعی دارد با مقایسه این دو میراث اسلامی و مسیحی ضمن ارائه نمایی کلی از آموزه‏های مشترک، و با کمک آمار، میزان فراوانی این اشتراکات را در موضوعات مختلف به تصویر کشیده و تحلیل و بررسی کند.

اسرائیلیات روایاتی هستند که بیشتر مروجان آن، نومسلمانانی از اهل کتاب بودند. مطالعات تاریخی درباره نحوه پیدایش این روایات و نقد فردی و گروهی برخی از این احادیث پیش تر انجام شده است؛ اما از آنجا که این روایات در جوامع حدیثی و تفسیری اسلامی راه یافته‏اند، مهم‏ترین چالش خواننده شناخت آن‏ها و در اختیار داشتن ملاک و میزانی برای شناسایی و بازیابی آن‏ها از روایات صحیح و معتبر است. بدین منظور روایات اسرائیلی در تفاسیر کهن شیعه و سنی بررسی شدند تا ملاک‏های مشترکی که در آن‏ها وجود دارد، به دست آید. این ملاک‏ها گاه به انواع تعارض با قرآن و عقل می‏پردازند و میزان حجیت اسرائیلیات را در نظر می‏گیرند و گاه بنا بر نوع اقتباسی که از کتاب مقدس داشتند، با مقایسه موردی معرفی می‏شوند. ده ملاک شناسایی روایات اسرائیلی عبارت‏اند از: قصه‏پردازی، تعارض با قرآن و عقل، اقتباس از عهدین و اشتراک با آن، دربرداشتن جزئیات فراوان، حضور راویان قصه‏پرداز در سند، ناسازگاری با یکدیگر، رکاکت در لفظ و معنا، تعصب ناشی از قومیت‏گرایی و تکرار تاریخ در جغرافیای متفاوت.