فصلنامه تعاون و روستا
پیاپی 1 (زمستان 1388)

این مقاله حاصل یک بررسی پیمایشی و اسنادی است که در شهرستان خوی آذربایجان غربی (دشت خوی) انجام شده است. در این بررسی در طی مراحل گوناگون، از روش ها و تکنیکهایی همچون حضور در میدان مطالعه، تشکیل گروه های بحث و گفتگو، مشاهده و ارزیابی سریع مقدماتی و مصاحبه همراه با تکمیل پرسشنامه استفاده شده است. جامعه آماری در این بررسی شامل بهره برداران منابع آب در دشت خوی از یک سو و نمایندگان سنتی چاه های آب و میرآبها از سوی دیگر است. از مهمترین یافته های این مطالعه، این نکته است که بهره برداران منابع آب به رغم کارکرد نسبتا مطلوبی که برای نظام سنتی بهره برداری در منطقه خود قائل هستند، کمابیش خواهان تغییر در این زمینه و جایگزینی یک سازوکار جدید مدیریتی و بهره برداری از منابع زیرزمینی و تلفیقی در دشت خوی می باشند. چنین گرایشی نزد نمایندگان چاه ها و مدیران سنتی بهره برداری از منابع یاد شده نیز دیده می شود. بر این اساس و با مطالعه تجارب جهانی و یافته های میدانی، در نهایت گروه پژوهش کوشیده است الگوی جدیدی را در این زمینه ارائه دهد.

تقریبا نیمی از جمعیت جهان در نواحی روستایی کشور های در حال توسعه زندگی می کنند. اکثریت قریب به اتفاق این جمعیت را کشاورزان خرده پا تشکیل می دهند و منابع در آمد و معیشت اکثر آنها از راه کشاورزی تامین می شود. بازده و کارایی این بهره برداران به دلیل عدم استفاده از تکنولوژی نوین بسیار پایین است. یکی از راهکارهای اساسی برای حل مشکل خردی و پراکندگی اراضی و بهره برداری بهینه از آب و خاک، ایجاد تعاونیهای تولید روستایی است. هدف پژوهش حاضر شناخت وضعیت وجایگاه تعاونیهای تولید روستایی کشور در تولیدات کشاورزی، با تاکید بر محصولات استراتژیک در استان گلستان می باشد. این تحقیق از نوع اسنادی است که در آن با توجه به آمارهای موجود، به تحلیل و مقایسه عملکرد تعاونیهای تولید پرداخته شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد، که تعاونیهای تولید جایگاه مناسبی در تولیدات زراعی دارند. به طوری که با 3/14 درصد سطح زیر کشت 6/15 درصد از تولیدات زراعی را در اختیار داشته و راندمان تولید آنها در محصولات اساسی بالاتر از میانگین کشوری است. توسعه فعالیتهای این تعاونیها در استانهای مستعد و در محصولات باغی و دامی، زمینه توسعه روزافزون مناطق روستایی را فراهم خواهد نمود.

با اجرای طرح هدفمند کردن یارانه ها و آزادسازی قیمت حاملهای انرژی و افزایش میانگین قیمت آب به معادل قیمت تمام شده ضمن اثرات مثبت گسترده همچون تقویت انگیزه برای کاهش هزینه های تولید، افزایش بهره وری نهاده ها، حرکت به سمت اقتصادی تر شدن تولید، بهبود کیفی تولید، بسترسازی اجرای الگوی کشت و قانون اصل 44، افزایش رقابت، کاهش ضایعات و... در بخش کشاورزی از طرف دیگر افزایش هزینه نهاده،افزایش هزینه تمام شده و قیمت محصولات کشاورزی و بالتبع کاهش تقاضا، افزایش قیمت و میزان خرید تضمینی محصولات کشاورزی و... را در پی خواهد داشت. در راستای مدیریت این مهم علاوه برافزایش بهره وری، کاهش ضایعات و کاهش هزینه های تولید یکی از مهمترین اقدامات، ساماندهی مدیریت تنظیم بازار محصولات کشاورزی با هدف کاهش نقش واسطه ها و ایجاد امکان عرضه مستقیم محصولات کشاورزی توسط تولید کنندگان است.طرح ساماندهی مدیریت عرضه مستقیم محصولات کشاورزی با هدف استفاده از همه ظرفیتهای قانونی، سخت افزاری ونرم افزاری تعاونی ها و تشکلهای بخش کشاورزی جهت ایجاد امکان عرضه مستقیم محصولات کشاورزی توسط تولید کنندگان یا تعاونی ها و اتحادیه های آنان به مصرف کنندگان در راستای تامین منافع متقابل تولید کنندگان و مصرف کنندگان و کمک به پایدار و اقتصادی کردن تولید محصولات کشاورزی  و جبران  اثرات  افزایش  هزینه های تولید  ناشی از اجرای این قانون می باشد.

این مقاله، حاصل یک پژوهش میدانی است که با ماهیت ارزشیابی انجام شده است. از مطالعات ارزشیابی اغلب برای پی بردن به تاثیرات و پیامدهای فعالیتها، پروژه ها و طرحها بهره می برند. در این مطالعه نیز به منظور درک اثرات پروژه تعاونیهای زنان تولیدکننده خانگی روستایی در زندگی و فعالیت شغلی زنان عضو آنها در چند استان مختلف، از رویکرد ارزشیابی استفاده شده است. روش تحقیق در انجام مطالعه، ترکیبی از شیوه پیمایش و روش اسنادی است. تعداد 76 تعاونی فعال که دارای سابقه فعالیت چندساله بوده اند،برای مطالعه انتخاب شدند. این مطالعه در دو شکل عینی(بررسی عملکرد و فعالیت تحقق یافته تعاونیها) و ذهنی (بررسی دیدگاه های اعضا درباره تاثیرات تعاونی در نزد آنها) به انجام رسیده و از مهمترین یافته های آن می توان بدین نکات اشاره کرد که تعاونیهای یاد شده در زمینه های مالی، آموزشی، تولیدی و فروش محصولات، دارای عملکرد نسبی بوده اند. این تعاونیها در تهیه مواد اولیه و تجهیزات کار و تولید چندان کارآ نبوده اند. علاوه بر این،مشکل اعتبارات و سرمایه از مسائل جدی آنها و اعضاست اما عملکرد و تاثیر تعاونیها در زمینه آموزشی و مشاوره ای نزد اعضای آنها، از جمله تاثیرات محسوس آنها بوده است.

نظریه پردازان و محققین بر این عقیده هستند که ایجاد فرصت های مشارکت و سازماندهی مردم در قالب تشکل ها ونهادهای مشارکتی بر میزان موفقیت مشارکت کنندگان برای دستیابی به اهداف توسعه اجتماعی، اقتصادی تاثیر تعیین کننده ای دارد. از طرف دیگر میزان مشارکت جامعه کشاورز و روستایی به میزان حضورآنها درکانال های مشارکتی بستگی دارد. مسلما کانال های مشارکتی نیز در هر کشوری ارتباط مستقیم با مجموعه قوانین و مقررات سنتی و دموکراتیک دارد. با توجه به قوانین و مقررات موجود در کشورمان نظیر قانون تعاون، قانون اساسنامه تعاون روستایی، قانون نظام صنفی و... و همچنین شرایط قانونی مناسب برای تشکیل سازمان های غیردولتی و تشکل های محلی، این امکان وجود دارد تا با بهره گیری از این قوانین، بهبود کارایی ساختارهای مشارکتی فراهم آمده و فرصت های مناسبی برای متشکل نمودن مردم در قالب ساختارهای بهینه به وجود آید. بنابراین تلاش بر این است که با برنامه ریزی مناسب، راهبرد و استراتژی صحیح در جهت ایجاد، سازماندهی و تقویت تشکل های مردمی، توانمندسازی جوامع روستایی و کشاورزی با اولویت بهره برداران و سامان بخشی آنها در قالب تشکل های مختلف از جمله اجتماعی، اقتصادی، غیردولتی، محلی و.. را فراهم آوریم

طرح بسیج سازندگی، حاصل اندیشه والای رهبر معظم انقلاب اسلامی است که در تاریخ هفدهم اردیبهشت 1379 آغاز شد. این طرح به منظور بهره گیری از اوقات فراغت جوانان و فراهم کردن زمینه و عرصه مناسب برای فعالیت آنها، تسریع در اجرای فعالیت های بخش کشاورزی، آموزش و افزایش مهارت جوانان و دانش آموختگان این بخش و در نهایت افزایش تولید و درآمد روستاییان، برنامه ریزی شده و به اجرا در آمده است. پس از کسب تجارب فراوان اجرایی و نیز ارزیابی ها و ارزشیابی های متعدد، هم اکنون طرح بسیج سازندگی در حوزه های زراعت، باغبانی، دامپروری، دامپزشکی، شیلات، حفظ نباتات، آب و خاک، منابع طبیعی و آبخیزداری در قالب 24 پروژه و حدود 70 نوع عملیات در حال اجرااست. مدیریت کلان طرح بسیج سازندگی توسط ستاد نظارت و هماهنگی انجام می شود. این ستادها در سطح ملی با حضور مقامات ذیربط وزارت جهاد کشاورزی، نیروی مقاومت بسیج و سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و نیز در سطح استان ها با حضور مقامات مذکور در سطح استانی به فعالیت مشغولند. درخواست واحدهای تابعه وزارت جهاد کشاورزی برای استفاده از نیروهای بسیج سازندگی و ایجاد حوزه های جدید کاری برای این طرح، رشد روز افزون داشته و به همین دلیل ساختار و سازمان کار فعلی طرح، پاسخگوی نیازها نیست. به همین دلیل طرح نوینی برای بازسازی طرح بسیج سازندگی در حوزه وظایف وزارت جهاد سازندگی طراحی و تدوین گشته است که در صورت برخورداری از حمایت های لازم مادی و اداری، جایگاه بسیج سازندگی را در وزارت جهاد کشاورزی، دارای شان و منزلتی درخور خواهد کرد.

فعالیتهای کشاورزی جهان طی صد سال گذشته دچار تحولات عظیمی شده است. در این راستا تعاونی ها، به عنوان نهادهایی که در زمینه های مختلف در کنار کشاورز روستایی درمراحل مختلف تولید فعالیت دارند؛ به عنوان بخشی از سیستمهای اجتماعی جامعه بشری، از اهمیت بالایی از نظرایجاد اشتغال و توزیع عادلانه ثروت، برخوردار هستند و در حال حاضر به دلیل بعضی خصوصیتهای متمایز نسبت به سایر بخشهای اقتصادی، توجه به این قسمت از اقتصاد کشورها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. پیشینه تاریخی و تمدن غنی کشورمان در زمینه تعاون، نشان دهنده توانایی های شگفت انگیزی در بین کشاورزان ایرانی است، که حفر قنوات، سیستمهای زراعی صحرا، گله داری، بنه، حراثه، حقابه و... از جمله این توانمندی ها می باشد. تعاونیهای روستایی، به عنوان مهمترین تشکل در روستاهای کشور ما، از سابقه بالایی برخوردارند که به فعالیت هایی از جمله خرید و فروش محصولات، تامین نهاده های تولید و سایر نیازمندی های معیشتی روستاییان می پردازند. آن گونه که نتایج این تحقیق نشان می دهد، تعاونیهای روستایی شهرستان خواف در تامین نیازهای روستاییان نقش داشته و این خدمات تعاونیها، رابطه مثبتی با میزان مشارکت اجتماعی مردم درآنها دارد، به گونه ای که با افزایش این مشارکت، زمینه پویایی و فعالیت بیشتر این واحدها فراهم شده و منجر به گسترش دامنه خدمات رسانی آنان به اعضا می گردد.