نشریه معرفت فرهنگی اجتماعی
سال یازدهم شماره 2 (پیاپی 42، بهار 1399)

مواجهه فعلی جهان اسلام با غرب، منجر به تولید نظریات مختلفی درباره نوع مواجهه و چاره‌جویی در جهت خروج از انحطاط شده است. علی حرب، از زمره اندیشمندان متاخر قلمرو عربی است که می‌کوشد با بهره‌گیری از برخی دستاوردهای اندیشه غربی به بازخوانی سنت بومی پرداخته و برای خروج از انحطاط چاره‌اندیشی کند. در این مقاله، به روش‌شناسی بنیادین رویکرد ساخت‌شکنی او با تمرکز بر نظریه جامعه گردشی وی پرداخته شده است. ازاین‌رو، با روشی تحلیلی اسنادی ابتدا زمینه‌های اجتماعی شکل‌گیری نگاه وی و تاثیرگذاران بر او مورد بررسی قرار گرفته است. خوانش‌های وی از ساخت‌شکنی دریدایی و تصوف اسلامی بیان شده و سپس مبانی فکری وی استخراج شده است. در ادامه، ارکان مهم نظریه اجتماعی او بیان شده و سپس ابعاد و آفاق نظریه جامعه گردشی آمده است. در پایان هم به ساخت‌شکنی نظریهجامعه گردشی و مبانی آن اقدام شده است.

علوم انسانی آن‌گونه که از نامش برمی‌آید به دانش‌هایی گفته می‌شود که به گونه‌ای با انسان و کنش‌های گوناگون وی سر و کار دارد. ازاین‌رو، شناخت حقیقت انسان و ابعاد وجودی او، ویژگی‌های افعال و انفعالات وی، اهداف انسان از کنش‌هایش، نوع رابطه فعالیت‌های دنیوی انسان با پیامدهای دنیوی و اخروی آنها، شناخت مشترکات و تفاوت‌های افراد و مسایلی از این قبیل که در حوزه انسان‌شناسی بحث می‌شود به صورت منطقی در ابعاد گوناگون علوم انسانی تاثیرگذار است. این پژوهش با روش تحلیلی، پس از استخراج مبانی انسان‌شناختی تاثیرگذار در علوم انسانی، زمینه‌های تاثیر آنها در این دسته از علوم را شناسایی و تبیین کرده است.

بحث از اصالت فرد و اجتماع، مسیله‌ای کهن در قلمرو فلسفه سیاسی است. این دانش، در مقام کشف از واقع درپی تحلیل بنیادهای حقیقی اصالت اجتماع و یا اصالت فرد در عالم خارج می‌باشد. نگرش به این مسئله از منظر فقهی که سابقه چندانی ندارد، خاستگاه متفاوتی را تداعی می‌نماید؛ زیرا در علم فقه به دنبال کشف از واقعیت اصالت فرد و اجتماع نخواهیم بود، بلکه درپی این پرسش است که آیا در تدوین اعتباریات فقهی و انشایات مطروح در آن، اجتماع بماهو اجتماع مطمح‌نظر و خطاب تکالیف قرار گرفته است، یا خیر؟ شهید آیت‌الله صدر، به‌عنوان یکی از فقیهان روشنفکر معاصر، بر اساس نظریه نظام‌سازی فقهی خود، نگاهی متفاوت به اصالت‌پنداری هویت اجتماعی در فرایند استنباط فقه نظام دارد. این نظریه می‌تواند در حوزه سیاست‌گذاری فرهنگی، به‌مثابه یک مبنای مهم فقهی مورد واکاوی قرار گیرد. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی به این موضوع می‌پردازد.

محقق در این پژوهش درصدد است تا با رویکرد پدیدارشناختی به تحلیل کیفی تاثیرات واقعه شهادت سردار سلیمانی بر جوانان دوران پسا دفاع مقدس (دهه 70 و 80) دست یابد. روش این پژوهش، از نوع نمونه‌گیری هدفمند و در دسترس و روش نمونه‌گیری نظری است. تکنیک جمع‌آوری داده‌ها، مصاحبه نیمه‌ساخت‌یافته است. حجم نمونه تحقیق، شامل 28 نفر از جوانان است. پس از تجزیه‌وتحلیل داده‌های کیفی، چهار بعد اصلی و چند مقوله فرعی شناسایی شد: بعد اجتماعی (کسب هویت جهادی، کسب هویت اجتماعی فراملی، تقویت سرمایه اجتماعی)، بعد سیاسی (همگرایی بین‌المللی در مبارزه با تروریسم و استکبار ستیزی)، بعد فرهنگی و مذهبی (دانش‌افزایی دفاع مقدس، بصیرت‌افزایی) و بعد روان‌شناختی (الگویابی، هم‌گرایی نسلی). واقعه شهادت سردار سلیمانی، ارزش‌هایی همچون فداکاری، ایثار، همنوع‌گرایی و شجاعت را باز تداعی نمود که در نتیجه آن ظرفیت‌های فرهنگی و اجتماعی توسعه پیدا کرد.

باورها و اعتقادات، از جمله پدیده‌های کارکردی هستند که بر زندگی کنشگران اجتماعی تاثیر می‌گذارند. آموزه «انتظار» از جمله باورهای دارای کارکرد است که از طریق ایفای نقش‌های گوناگون به بازتولید و استمرار حیات دین و جامعه دینی کمک می‌کند. تبیین کارکردهای این آموزه از منظر آیت‌الله العظمی خامنه‌ای به‌عنوان اندیشمندنی دینی که خود بر اساس همین آموزه در بالاترین سطح رهبری جامعه اسلامی به ایفای کنشگری فعال مشغول‌اند، از اهمیت بسیاری برخوردار است. مولف در این نوشتار کوشیده تا به بررسی و تحلیل کارکردهای اجتماعی آموزه انتظار از منظر مقام معظم رهبری بپردازد. روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی با استفاده از روش اسنادی و کتابخانه‌ای است. یافته‌ها حاکی از این است که آیت‌الله خامنه‌ای ضمن کارکردی دیدن آموزه «انتظار»، به عناصر ذیل به‌عنوان کارکردهای اجتماعی انتظار اشاره نموده‌اند: کارکرد امیدآفرینی، امکان‌پذیری و ضرورت مبارزه با ظلم، ایجاد آمادگی برای تغییر، عدم رضایت از وضعیت موجود، عاملیت پیشرفت و نظارت‌پذیری.

پیشرفت انسان و جامعه، حاصل تعامل مطلوب انسان با ابعاد گوناگون جهان پیرامون است که آموزه‌های هر مکتبی از طریق نهادهای اجتماعی این تعامل را جهت می‌دهند. از نظر اسلام، جامعه پیشرفته جامعه‌ای است که افراد آن با استفاده از دانش و فناوری، در پرتو رشد اقتصادی، به رفاه نسبی دست یافته و با به‌کارگیری آن در مسیر عبودیت و اطاعت از خداوند، به کرامت و آزادگی، معرفت و بصیرت و به تعبیر قرآن به حیات طیبه رسیده‌اند. ازاین‌رو، ویژگی‌ها و شاخص‌های جامعه پیشرفته اسلامی متمایز از جامعه توسعه‌یافته غربی است. برای دستیابی به پیشرفت مورد نظر اسلام، لازم است علاوه بر تامین نیازهای مادی به نیازهای معنوی افراد نیز توجه شود و جامعه اسلامی باید مستقل، عزتمند و مقتدر باشد. این مقاله، با استناد به آموزه‌های اسلامی متخذ از آیات و روایات؛ حاکمیت فضای عبودیت و توحیدمداری، روابط فردی و جمعی بر محور عدالت اجتماعی، اتحاد و همبستگی، آزادی همراه با آزادگی، شکل‌گیری فضای علم‌افزایی، تفکر و معرفت، امنیت، نیروی انسانی متعهد و متخصص، فرهنگ اصیل و پویا، رفاه نسبی، سلامتی و بهداشت، ولایت‌پذیری، اصالت و استحکام نهاد خانواده را از ویژگی‌های مهم جامعه پیشرفته اسلامی دانسته و برای ارزیابی میزان پیشرفت آن، شاخص‌هایی را مطرح کرده است.