فصلنامه ره آورد نور
سال نوزدهم شماره 73 (پیاپی 90، زمستان 1399)

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برای سروسامان دادن به تولیدات خود، از گروه‌های متعدد علمی در معاونت پژوهشی بهره می‌برد. یکی از این گروه‌ها، گروه «قرآن، اخلاق و دعا»ست که تاکنون نرم‌افزارهای فاخر و پرمخاطبی را در کارنامه فعالیت خود به ثبت رسانده است و از آن جمله می‌توان به نرم‌افزار: جامع تفاسیر نور، نور الجنان و دانشنامه اخلاق اشاره نمود.
ازآنجاکه این شماره از فصلنامه ره‌آورد نور، به معرفی فعالیت‌ها و تولیدات گروه «اخلاق و دعا» در مرکز نور اختصاص دارد، به حضور حجت‌الاسلام والمسلمین عزت‌الله مرتضایی، مدیر محترم گروه «قرآن، اخلاق و دعا» در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی رسیدیم و با ایشان درباره پیشینه، روند تولید و قابلیت‌های نرم‌افزارهای اخلاقی نور به گفت‌وگو نشستیم. امید است که این مصاحبه، مورد استفاده علاقه‌مندان و خوانندگان عزیز قرار گیرد.

دعا، چشمه زلال معارف الهی است که توسط اهل‏بیت(ع) بیان شده است. از آنجا که فهم این معارف، به‌سادگی امکان‌پذیر نیست، محققان گروه اخلاق و دعا بر آن شدند تا با تولید دانشنامه‏ مفاهیم عالیه ادعیه و زیارات، گامی موثر در اعتلای فرهنگ شیعه بردارند. این دانشنامه، شامل: درختواره‏، کتابخانه، شروح ادعیه و زیارات، ترجمه‏ صحیفه به زبان‏های مختلف می‏باشد. مهم‏ترین بخش آن، درختواره است که بر اساس نمایه‏نامه موضوعی صحیفه سجادیه مصطفی درایتی و با شیوه‏ای نوین، بر محور پنج کتاب: «صحیفه جامعه، مصباح المتهجد، کامل الزیارات، الإقبال بالاعمال و المزار الکبیر» تولید شده است.

دعا، بهترین وسیله برای تعالی جان بنده و تقرب به خالق هستی است. آرامش روحی و روانی، گمشده انسان کنونی است که با دعا به دست می‌آید. مفاتیح‌الجنان حاج شیخ عباس قمی(ره)، بهترین دانشنامه دعایی است که شیعیان کامل ترین استفاده را از آن در مراسم مذهبی خود می برند و دیجیتالی‌سازی آن در عصر فناوری اطلاعات، بسیار ضرورت داشت. به همین جهت، در سال 1380 این اثر با عنوان «نورالجنان» توسط گروه قرآن مرکز نور به اهل دعا تقدیم شد. با توجه به ارتقای محتوایی و ساختاری برنامه ها، اینک جا دارد این محصول نیز ارتقا یابد و نسخه جدیدی از آن تولید شود و در اختیار اهل دعا و دعاپژوهان قرار گیرد.
در این نوشتار، نخست سخنی در ارزش معنوی دعا در قرآن و حدیث ارایه شده و سپس، به فلسفه شکل گیری و تحلیل و طراحی نورالجنان1 پرداخته شده و در پایان، دانشنامه دعا و زیارت (نورالجنان2) معرفی شده است. از خوانندگان محترم تقاضامندیم پیش از تولید برنامه، با انتقادات ارزنده و پیشنهادات سازنده خود، ما را در بهینه‌سازی آن یاری رسانند.

با توجه به جایگاه رفیع و ارزشمند علم اخلاق در میان علوم و معارف اسلامی و توسعه اخلاق پژوهی در سال های اخیر، گروه اخلاق مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با تولید «کتابخانه اخلاق» در سال 1394 و «دانشنامه اخلاق» (فهرست جامع) در سال 1397، امکان پژوهش نرم‌افزاری را برای جامعه اخلاق‌پژوهان و محققان و علاقه‌مندان این حوزه فراهم کرد. بحمدالله، تاکنون انتظارات کاربران مرکز نور در این حوزه تا حد بسیاری برآورده شده است. در این مقاله، به گزارش نسخه «دانشنامه اخلاق» پرداخته می شود.

در این مقاله، به معرفی نرم‌افزار کتابخانه اخلاق اسلامی پرداخته شده ‌است. تا به حال، دو نسخه از این نرم‌افزار تولید شده که نسخه دوم آن، با عنوان «دانشنامه اخلاق اسلامی» در معرض استفاده کاربران قرار گرفته ‌است. نسخه یک این برنامه، شامل متن 363 عنوان کتاب در 620 جلد از منابع مهم در زمینه علم اخلاق، به زبان عربی و فارسی است و کتابخانه نسخه دوم این نرم‌افزار نیز حاوی  445 عنوان کتاب در 914 جلد است.
جمع‌آوری منابع مهم اخلاقی در چهار رویکرد: نقلی، فلسفی، عرفانی و تلفیقی، موضوع‌بندی کتاب‌ها و قسمت کتب مرتبط در نسخه یک، و افزایش منابع، استفاده از قالب کتابخانه‌ استاندارد، ایجاد دامنه موضوعی در نسخه دوم، از جمله قابلیت‌های مهم این برنامه ارزشمند است.

نهج‌البلاغه و غررالحکم، مهم‌ترین آثاری هستند که سخنان گهربار امام علی(ع) را گردآوری کرده اند. نهج‌البلاغه در میان دانشمندان اسلامی (شیعه و سنی)، جایگاه ویژه ای یافته است. به لحاظ موضوعی، این اثر یکی از متون مهم دینی، اخلاقی، عقیدتی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و حکومتی است که در این دانش ها، کاربرد بسزایی دارد. براین‌اساس، شروح و ترجمه های بسیاری بر آن نگاشته شده است. نیز فهرست های موضوعی متعددی دانشمندان بنام برای آنها ترتیب داده اند. ازاین رو، ضرورت تولید دانشنامه علوی توسط مرکز نور روشن است. به همین دلیل، گروه حدیث معاونت پژوهش وظیفه خود دانست که دانشنامه علوی1 را که سال ها از تولید آن می گذشت در دستور کار قرار دهد و آن را از لحاظ منابع کتابخانه و پژوهش های متناسب با نهج‌البلاغه و غررالحکم غنی نماید و به همراه آخرین دستاوردهای فناوری اطلاعات مرکز نور ارتقا دهد و نسخه دوم آن را به عموم علاقه مندان، پژوهشگران، حدیث پژوهان و استادان رشته حدیث و علوم حدیث حوزه و دانشگاه تقدیم کند. ما ثواب و پاداش این کار سترگ را به روح حجت الإسلام و المسلمین دکتر حاج سید جواد مظلومی(ره)، مدیر سابق گروه حدیث و مدیر پژوهشی دانشنامه علوی، تقدیم می‌نماییم.
نگارش این مقاله، متاسفانه مصادف با رحلت ایشان در دهم بهمن‌ماه سال جاری گردید. خداوند رحمان، روح ایشان را غریق رحمت خویش سازد.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فرموده: «خیرکم من تعلم القرآن وعلمه؛ بهترین شما، کسی است که قرآن را بیاموزد و آن را به دیگران نیز بیاموزاند.» (نوری، 1408، ج4: 235؛ بخاری، 1422، ج17: 27). این حدیث نبوی، در درجه اول ناظر به تعلم و تعلیم قرایت قرآن، و بعد از آن، فهم و درک معانی بلند آن است. قرایت صحیح قرآن کریم، خود، مبتنی بر نگارش دقیق و صحیح املایی مصحف شریف، بر اساس رسم الخط شایع و رایج در میان مردم است.
در بخش نخست این نوشتار، مروری به ضرورت، اهمیت و تاریخچه رسم الخط می شود. آنگاه رسم الخط مصحف عثمانی معرفی شده و سپس، به توحید مصاحف پرداخته شده است. بعد از این، کاربرد انواع خط در قرآن صدر اسلام مطرح شده و سخنی در توقیفی یا اجتهادی بودن رسم الخط ارایه می گردد و آنگاه رابطه رسم الخط با اختلاف قرایات و توجیهاتی را که برای این اختلافات ارایه شده، بیان کرده‌ایم. در ادامه، به بررسی مصداقی رسم مصحف عثمانی می‌پردازیم. مصادیقی چون: رسم همزه آخر واژه، بیان پایه های همزه، چسبیدگی های نادرست، جداسازی های بی مورد، هماهنگ سازی تای مربوطه و مبسوطه، قاعده نگارش حروف زاید، شیوه کتابت صاد و سین، ابدال و نیز شکل نگارش الف آخر کلمه، از آن جمله است.
گفتنی است که بخش اول مقاله، در این شماره از فصلنامه ره‌آورد نور ارایه می‌شود و بخش دوم نیز تحت عنوان «بررسی مصداقی رسم مصحف عثمانی» به توفیق الهی در شماره‌ آتی در معرض استفاده علاقه‌مندان و قرآن‌پژوهان عزیز قرار خواهد گرفت.

نرم‌افزار دانشنامه چند‌رسانه‌ای حافظ، پس از 7 سال تحقیق و پژوهش و برنامه‌نویسی فنی، در سال 1392 به همت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تولید و عرضه گردید. برای انتخاب متن اصلی نرم‌افزار، تمامی نسخه‌های کهن و جدید بازبینی شد و بین نسخه‌های موجود (بیش از 35 نسخه چاپی و 44 نسخه خطی)، مقایسه‌ا‌ی دقیق صورت گرفت و در نهایت، نسخه علامه قزوینی و قاسم غنی با تصحیح خانلری و مقدمه ذوالنور انتخاب شد.
دقت و وسواس زیاد در تهیه و تولید محتوا، حضور موثر استادان و بزرگان فرهنگ، هنر و ادب پارسی در فرآیند تولید این محصول، و نیز بازسازی و احیای نسخه‌های قدیمی سده نهم هجری، بخشی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این نرم‌‌افزار به شمار می‌رود. مرکز نور با تولید این برنامه، خدمتی بس بزرگ به جامعه ادبی و زبان فارسی و نیز حافظ‌دوستان و حافظ‌پژوهان ایران و جهان نموده است.
کاربری عمومی و آسان این نرم‌افزار، دامنه کاربران این نرم‌افزار را توسعه داده و گستره فراوانی از مخاطبان، شامل گروه‌های سنی از سطح دانش‌آموزی تا استادان ارجمندان دانشگاهی و حوزوی و پژوهشگران فرهنگ و ادب فارسی را دربرمی‌گیرد؛ اما به نظر می‌رسد این نرم‌افزار در میان انبوه تولیدات مرکز نور، مغفول واقع شده و چندان در میان اهل ادب و هنر شناخته‌شده نیست. این نوشتار، در صدد معرفی شگفتانه‌های بی‌نظیری است که تنها در این نرم‌افزار قابل دسترسی است و مشابهی برای آنها یافت نمی‌شود.