فصلنامه راهبرد
پیاپی 19 (بهار 1380)

آنچه امروز کشوری را توسعه یافته یا عقب مانده معرفی می کند، بهره گیری از فناوری در فرایند تولید می باشد. اگر امروز کشورهایی چون ایالات متحده، ژاپن، آلمان و انگلیس هسیتم تنها به دلیل درک درست و مناسب از ماهیت فناوری و به کارگیری مناسب آن در فرآیند تولید می باشد. این کشورهای به اهمیت و جایگاه فناوری واقف بوده و فناوری را به عنوان محور توسعه اقتصادی- اجتماعی خود تلقی نموده اند.

چندین دهه پیش، کرین برینتون در تلاش برای یافتن اصولی که حاکم بر روند همه انقلاب ها باشد به این نتیجه رسید که دست کم در انقلاب های انگلستان، آمریکا، فرانسه و روسیه مشترکات ساده ای وجود دارد. او در مورد پیادمدهای انقلاب ها یا «آنچه تجربه یک انقلاب کبیر برسر جامعه می آید» - به رغم این که با تشبیه جامعه به یک بیمار و انقلاب به تب، متهم به «بدجنسی» شده بود- به این نتیجه رسید که «بیمار پس غلبه بر تب در برخی ابعاد قوی تر می شود» و در همه جوامع مورد بررسی «نوعی شکوفایی و اوج گیری» دستاوردهای مختلف فرهنگی پس از انقلاب وجود داشته است». این عبارت در عام ترین سطح، متضمن مسایل اصلی جامعه شناختی است که این مقاله در پی تبیین آنهاست. در این نوشتار، سه نظریه انقلاب و پویایی های گذار در دوران پس از انقلاب مورد بررسی قرار می گیرد.;

 شما آرا و نظریات درباره انقلاب، که از روی بدگمانی و بدبینی ابراز شده اند و با نظر به خسارات و هزینه های سنگین صرف شده در پای آن و ملاحظه بعضی آثار و پی آمدهای منفی، اساسا انقلاب را پدیده ای نافرجام و بلکه زیانمند به حال جامعه ارزیابی کرده اند، کم نیست. مهم ترین نقطه ضعف انقلاب ها که اتفاقا بیش از موارد دیگر مورد توجه و اشاره نظریه پردازان قرار گرفته است، تعارض و تخاصمی است که انقلاب با شعار محوری خود در مرحله خیزش، یعنی با آزادی و دموکراسی پیدا می کند و از همین ناحیه است که مورد جدی ترین نقدها و شدیدترین طعن و عتاب ها قرار گرفته است.

انقلاب، تغییر، تحول، پیشرفت، ترقی، تکامل، دگرگونی و مفاهیمی از این دست که به نوعی بیانگر تغییرند، همچنین پرسش های مطرح شده در این مورد، مانند چرایی ظهور و سقوط تمدن ها، دولت ها، فرهنگ ها، احزاب، قدرت ها و نیز علل و عوامل بروز ناآرامی ها، شورش ها، جنبش ها، قیام ها و جنگ ها، از مفاهیم و مباحث پرجاذبه در علوم انسانی طی قرون هجدهم، نوزدهم و بیستم میلادی بوده است.

درباره انقلاب ها هیچ گونه نظریه جهان روایی (universal) وجود ندارد. کمترین دلیل این امر آن است که هیچ نظریه علمی ای نمی تواند جهان روا باشد. از این گذشته، هیچ گونه نظریه عمومی (general) حتی درباره انقلاب های اروپا هم در دست نیست. البته عناصر چنین نظریه ای را در اختیار داریم و از جمله این واقعیت بنیادی که برخی طبقات اجتماعی بر ضد برخی دیگر دست به قیام زده اند. قیام هایی که از دیرباز در ایران صورت می گرفت نوعا بر ضد یک دولت خودکامه ی «بیدادگر» بود و هیچ یک از طبقات جامعه در برابر آن نمی ایستاد.;

یکی از تحولات بسیار خطرناک که ظرف چند دهه گذشته در محیط امنیتی ایران رخ نموده، مسئله گسترش سلاح های کشتار جمعی (شیمیایی، میکربی و هسته ای) است. بر طبق منابع موجود در منطقه خاورمیانه و نیز در منطقه جنوب آسیا (هند و پاکستان) که همجوار مرزهای شرقی کشور است، دست کم 9 کشور به یک یا چند نوع از انواع سلاح های کشتار جمعی مجهز شده اند یا در این راه تلاش می کنند.

جنبش اسلام گرایی در ترکیه از آغاز دهه 90، با پیروزی های پارلمانی و حکومتی حزب رفاه به شکوفایی نشست و اذهان دانشوران در سراسر جهان را به خود متوجه ساخت و از آن زمان، پژوهش های متعددی پیرامون تجربه سیاسی اسلام گرایی در ترکیه صورت پذیرفت. اما نکته آنجاست که در اغلب این تحقیقات، تجربه هفتاد ساله دولت مدرن در ترکیه و گرایش های اسلامی، به صوررت دو نیروی معارض، بدون توجه به احتمال وجود گفتگوهای نهادی و تعاملات ساختاری میان آنها فرض می شوند.

کشور پاکستان پس از استقلال در سال 1947 تاکنون شاهد سه دوره حاکمیت نظامیان بوده است به گونه ای که نظامیان با حداقل مقاومت مردمی و سیاستمداران، قدرت را قبضه و نهادهای دموکراسی را تعطیل نموده اند. به عبارت دیگر نظامی گری برای مردم پاکستان به صورت یک عادت سیاسی پذیرفته شده است. اولین کودتا در سال 1958 توسط ژنرال ایوب خان و دومین آن در سال 1977 توسط ژنرال ضیاءالحق و کودتای سوم در سال 1999 توسط ژنرال پرویز مشرف انجام پذیرفتهه است.

مبارزات انتخاباتی با به کارگیری آخرین فنون و روش های ترغیب و ارتباطات کارآمد، تغییر و تحول می یابند. از این دید، احزاب همانند تشکیلات تجاری هستند که در جستجوی تبلیغ کالاها وتولیدات خود هستند: یکی در جستجوی رای است و دیگری در جستجوی فروش کالا. در اواخر قرن نوزدهم، بهترین اشکال تبلیغات انتخاباتی در بریتانیا عبارت بود از اعلامیه، پوستر و بیانیه های حزبی (manifesto) که فعالان حزب در حوزه های انتخاباتی (constituency) توزیع می کردند.

هشام شرابی، نویسنده، محقق و متفکر عرب در سال 1927 در (فلسطین) به دنیا آمد و در سال 1952 به اخذ درجه دکتری تاریخ فرهنگ از دانشگاه شیکاگو نایل شد. وی در سال 1947 فعالیت سیاسی خود را با پیوستن به حزب سوسیال ناسیونالیست سوریه آغاز کرد و به دنبال انحلال و دستگیری اعضای این حزب، شرابی مجددا به امریکا بازگشت و در سال 1953 به تدریس در دانشگاه جورج تاون پرداخت. هشام شرابی نویسنده و محقق منتقد و متعهد، به عنوان یک روشنفکر عرب در غرب زندگی می کند و علی رغم نیم قرن تبعید، گفتگوی او با جهان عرب از طریق نوشته هایش به زبان های عربی و انگلیسی ادامه دارد. کتاب «مقدمات لدراسات المجتمع العربی» وی که در سال 1957 منتشر شد، هنوز تاثیر چشم گیری بر روشنفکران و دانش پژوهان عرب، به ویژه فلسطینی، دارد. کتاب «پدر سالاری جدید» که در سال 1989 به زبان عربی و در سال 1996 به زبان فرانسه منتشر شد و به زودی برگردان فارسی آن به همت آقای دکتر احمد موثقی در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد، بر محیط روشنفکری و تحقیقاتی جهان عرب تاثیر به سزایی داشته و توانسته است راه جایگزینی برای درک جامعه عرب به دست دهد.

دکتر زهیر غزاوی نویسنده این مقاله در پی ترسیم جایگاه زنان در نظریه اجتماعی حکیم متاله، علامه طباطبایی (قدس سره الشریف) می باشد، ولی همان گونه که خود معترف است نظریه ایشان به شکلی بسیار کامل و مفصل در «المیزان» به رشته تحریر درآمده و مجالی وسیع را به خود اختصاص داده است و طرح آن در محدوده این مقاله، احیانا نقصانی بر آن وارد ساخته است. به زغم مترجم، قطع و وصل هایی که مولف در نظریه جامع و یکپارچه صاحب المیزان اعمال کرده، ممکن است ابهام هایی را به دنبال داشته باشد، هرچند این اثر در نوع خود کوشش قابل توجهی است که می تواند تلاش های کامل تری در پی داشته باشد.

در آغاز هزاره جدید شاهد تحولات بنیادینی هستیم که در نظم جهانی رخ می دهد. نخست، با پایان جنگ سرد و ساختار دو قطبی آن، فضای صلح و همکاری دولت ها در حال افزایش است. به موازات این گرایش، حوزه های اقتصادی و فرهنگی اجتماعی در مقایسه با حوزه امنیتی و نظامی، در امور بین المللی اهمیت بیشتری می یابند. دوم اهمیت مرزهای سرزمینی بین کشورها، در پرتو رشد گرایش های «بین المللی شدن» (internationalization) و «جهانی شدن» (globalization) در حال افول است.

در قرن بیستم، ضرورت آگاهی را روند تغییرات و تحولات، منجر به شکل گیری شاخه علمی نوینی موسوم به «مطالعات آینده» یا «آینده پژوهی» Future Studies گردید. این علم سودای آن دارد که نیروها و عواملی را شناسایی و درک کند که سبب تغییرات و تحولات بینادین در زندگی بشر و عرصه حیات وی می شوند. پژوهشگران این رشته، روند نوآوری های فنی، تغییرات نظام ارزشی جوامع، مسایل امنیت داخلی و ژیوپلتیک، آلودگی ها و بحران های محیط زیست، الگوهای جمعیتی و از همه مهم تر مسایل اقتصادی را دنبال می کنند. آنان می کوشند تا سناریو یا سناریوهایی برای تحولات آینده ارایه دهند. این سناریوها معمولا در بسیاری از برنامه ریزی های استراتژیک کشورها مورد توجه قرار می گیرند.

; مصلحت هم معنای منفعت است و منفعت هرچیزی است که در آن نفع و فایده باشد. مصلحت علاوه بر مفهوم ایجابی فوق، دارای جنبه سلبی دفع مفسدت و مضرت نیز می باشد. اصل فایده گرایی، امروزه هر چیزی را تحت الشعاع خویش قرار داده است. مباحث مصلحت در علوم اسلامی، در شاخه های فقه و اصول و کلام بیشتر مطرح شده است و مبانی کلیه احکام شرعی بر مصلحت استوار است.

موضوع مصلحت از دیرباز در تفکر واندیشه اسلامی مورد توجه بوده و هست. هم در مباحث کلامی و هم در مباحث فقهی و اصولی به آن پرداخته شده است. با نگاهی اجمالی به آثار فقهی عامه و خاصه، قدمت بحث از مصلحت به درازای تاریخ فقه دیده می شود. این بحث گرچه در میان اهل سنت، حضوری روشن تر داشته و البته در میان شیعه در بابی خاص از اصول فقه از آن سخن گفته نشده است، اما در مباحث مختلف فقهی و اصولی نکات ظریف و ارزشمندی در ین باب را می توان یافت.

; طی دو دهه اخیر، جنبش ها و گروه های مختلفی در صحنه سیاسی خاورمیانه ظاهر شده و رشد کرده اند، از محیط خود تاثیر گرفته و بر آن اثر گذاشته اند، به موفقیت هایی دست یافته اند، ناکامی هایی را تجربه کرده اند و یا آن که در نهایت، اندکی «قدرت سیاسی» را دست گرفته و در قالب هیات حاکمه درآمده اند. بعضی جنبش ها هم دچار سکون شده و یا شکل و قالبی دیگر را برگزیده اند. تاکید عموم چنین جنبش ها و گروه هایی بر «هویت دینی» است البته کوشش تعدادی از آنها برای تاسیس «مدینه فاضله» از ویژگی های مشترک این جنبش هاست.

در نوشتار حاضر ابتدا مقاله جناب آقای دکتر محمدحسین ادیب استاد دانشگاه اصفهان تحت عنوان «تقویم اصلاحات و سازمان تجارت جهانی» ، آورده شده است و در ادامه، نقد این مقاله که توسط جناب آقای دکتر امیرهوشنگ ابراهیمی اقتصاددان به رشته تحریر درآمده از نظرتان می گذرد.

; مجمع اقتصاد جهانی در یک نگاه; مجمع اقتصاد جهانی، بینادی مستقل و غیرانتفاعی است. هدف از تاسیس آن عبارت از پژوهش روحیه ی کارآفرینی در راستای منافع عموم جهانیان از طریق افزایش رشد اقتصادی و نیل به پیشرفت اجتماعی است. این مجمع دربرگیرنده محافل بازرگانی، سیاسی و روشنفکری است که متعهد به بهبود وضعیت کنونی جهان هستند.;

اجلاس اجتماع جهانی در یک نگاه; «اجلاس اجتماع جهانی» عرصه بین الملل جدیدی برای سازماندهی فعالیت ها علیه سیاست های نیولیبرال و همچنین اتخاذ سیاست های اقتصادی جایگزین خواهد بود که اولویت و دستور کار خود را بر عدالت اجتماعی قرار دهند. اجلاس مزبور، سالیانه در شهر پورتوآلگره برزیل و همزمان با اجلاس اقتصاد جهانی در داووس سوییس (در پایان ژانویه) برگزار می شود.

بحث اصلاحات در حدود سه دهه است که به عنوان پارادایم مسلط در نظام جهانی عمل می کند. اگر سه ربع اول قرن بیستم را عصر انقلاب ها بنامیم، ربع آخر این قرن، عصر اصلاحات بوده است. مفهوم پارادایم اصلاحات باید در دوسطح مورد بررسی قرار گیرد: یکی در سطح کشورهای مرکز و کشورهایی که به هر حال بحران گذار را طی کرده اند و در عین حال با مسایلی مواجه بودند که پارادایم اصلاحات در آنها شکل گرفت، مانند برخی کشورهای اروپا و آمریکا و حتی انگلستان؛ و دوم در سطح کشورهای پیرامونی.

در پی نگاشت شماره گذشته، پاره ای مباحث مطرح شده در همایش سالانه هیات پی گیری و نظارت بر قانون اساسی با عنوان «قانون اساسی و جرایم سیاسی و مطبوعاتی» مورد بحث قرار گرفت. این همایش در ششم آذرماه 1379 با حضور رییس جمهور، چند تن از وزراء و معاونین آنها و سایر دست اندرکاران برگزار گردید. آنچه در نوشتار حاضر می آید در واقع بخش دیگری از موضوعات مورد بحث در نشست مذکور است که عمدتا بر موضوع هیات منصفه و نقش و جایگاه آن در قانون اساسی و همچنین مسئله جرایم سیاسی و مطبوعاتی تکیه دارد و بی گمان یکی از موضوعاتی است که نیازمند تدقیق و تبیین است.