نشریه قرآن شناخت
سال سیزدهم شماره 2 (پیاپی 25، پاییز و زمستان 1399)

ازآنجاکه متنیت یک متن، وابسته به انسجام معنایی و وجود رابطه منطقی میان جمله‌های آن است، پژوهش پیش رو در پی‌ انسجام‌سنجی آیه 104 سوره آل‌عمران با آیات در سیاق آن برآمده است. این آیه یکی از آیات‌ اجتماعی چالش‌برانگیز قرآن است که مفسران و فقیهان در برداشت از آن، دیدگاه‌های گوناگونی ارایه داده‌اند؛ روی‌هم‌رفته می‌توان آرای ایشان در تبیین دلالت این آیه شریفه را در سه دسته کلی جای داد: 1. وجوب انحصاری امر به معروف و نهی از منکر بر گروهی معین؛ 2. وجوب انحصاری بر گروهی نامعین؛ 3. وجوب همگانی بر افراد جامعه. این جستار نشان‌ می‌دهد که برداشت اول و دوم (دیدگاه مشهور)، افزون بر برخی کاستی‎ها، در تبیین انسجام ‌معنایی این آیه نیز دچار سستی است؛ از سویی بر برداشت سوم (دیدگاه غیرمشهور) هم انتقاد‌هایی وارد است؛ ولی این نوشتار به شیوه توصیفی ‌ تحلیلی با فرایندشناسی ساختار زبانی «تجرید» و واکاوی مفهوم «امت»، نشان می‌دهد که می‌توان به چالش‌های آن پاسخ‎های متقنی داد و تفسیری منسجم از متن نمایان کرد. در مجموع به‌دست می‌آید که بر پایه اینکه مصداق کلان معروف، «حفظ اتحاد جامعه اسلامی» و مهم‌ترین مصداق منکر، «تضعیف نظام اسلامی است»، این آیه‌ که خطاب به اهل ایمان در برابر فتنه‌گر‌ی‌های تفرقه‌افکنان است‌  هماهنگی کاملی با دستور «اعتصام همگانی به ریسمان الهی» (آل‌عمران:103) دارد. این آیه با مبالغه تجریدیه، از همه مومنان می‌خواهد که با نهایت اتحاد، از وحدت جامعه اسلامی خویش در برابر اختلاف‌افکنی‌های دشمنان پاسداری کنند.

بدن انسان تاثیرات مختلفی بر نفس او می‌گذارد. این تاثیرات گاهی بر حرکت نفس در مسیر تعالی و رشد تاثیر می‌گذارد. ازاین‌رو بررسی این تاثیرات در جهت برنامه‌ریزی فردی و اجتماعی برای کمال بشریت، امری حیاتی محسوب می‌شود. به‌خصوص بررسی این مسئله از منظر کتاب آسمانی اسلام اهمیت ویژه‌ای دارد. این مقاله آیات قرآن را با همین رویکرد و با روش تفسیر موضوعی مورد مطالعه قرار داده و نشان داده است که ویژگی‌ها و عملکرد بدن و نیز روابط بدن با خارج، چه نقشی را در جهت تقویت و کمال نفس ایفا می‌کند. بررسی آیات نشان می‌دهد امور یادشده از جهت فراهم کردن زمینه برای ابتلایات، تنبهات، وارد شدن در دایره تکالیف، مقدمیت در عبادات و امثال آن، تاثیرات چشمگیری در رشد نفسانی انسان دارند.

روایات فراوانی از امامان معصوم علیهم السلام در بیان مسایل فقهی با استناد به آیات شریف قرآن در منابع حدیثی، فقهی و تاریخی بیان شده است. در این نوشته می‌کوشیم با روش توصیفی تحلیلی، به تبیین احادیث بیانگر استنادهای فقهی اهل‌‌بیت علیهم السلام به قرآن کریم بپردازیم و این واقعیت را بنمایانیم که آن بزرگواران با بیان برخی نکات فقهی مستند به قرآن، علاوه بر تبیین برخی احکام الهی در حوزه فقه قرآنی، کوشیدند به دیگران بیاموزند که استفاده از قواعد کلی و اصول اجتهادی متخذ از قرآن، و روش‌های استنباط از کلام وحی، برای کشف احکام شرعی ضروری است و راه‌های دیگر که متکی به مبانی قرآنی و سنت نبوی نیست، راه انحراف است.

دیدگاه روبین به مدلول «دخان مبین» در آیه 10 سوره دخان و نظر وی در مورد برداشت برخی از مفسران از این عبارت، تصریح دارد که مفسران، به‌رغم اخروی بودن مدلول آن، به‌منظور تمجید از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و با اهداف جدلی و بر اساس ایده‌های خود درباره ایشان، مدلولی دنیوی برای آن بیان کرده‌اند تا برخلاف تصویر قرآنی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، تصویری پساقرآنی از ایشان ترسیم کنند و آن حضرت را در مکه نیز دارای قدرت‌های خاص برای مقابله با مشرکان نشان دهند. این نوشتار در پی آن است که به روش تحلیلی‌انتقادی تطابق این دیدگاه با قراین و مستندات تفسیری را بررسی نماید. بررسی مستندات روبین، و سایر مستنداتی که او مطرح نکرده است و نیز توجه به ظرفیت زبان قرآن و چندسطحی بودن مدالیل و امکان تعدد مصادیق عبارات آن، نشان می‌دهد که اولا زمینه دلالت این عبارت بر مدلول دنیوی نیز وجود دارد و ثانیا قراین و شواهدی از سنخ قراین مورد استناد روبین داریم که بر مدلول دنیوی نیز صحه می‌گذارند. پس نه اتهام روبین به مفسران مسلمان قابل دفاع است و نه مدلول دنیوی پیشنهادی برخی از آنها بی‌پایه است.

یکی از مسایلی که از دیرباز اذهان بسیاری را متوجه خود ساخته، فلسفه زندگی دنیوی انسان است. آگاهی از چرایی این زندگی، ضمن جهت‌دهی رفتار آدمی در برابر نعمت‌ها و سختی‌های دنیا، زمینه‌ استفاده درست از زندگی دنیوی را برای رسیدن به سعادت او فراهم می‌سازد. این مقاله بر آن است، پاسخ این پرسش را به روش تفسیر موضوعی از قرآن کریم به‌دست آورد. گردآوری اطلاعات در این تحقیق، کتابخانه‌ای و روش پردازش و حل مسیله، توصیفی تحلیلی است. برای یافتن پاسخ، پس از اشاره به هدف نهایی آفرینش انسان، مقدمات، شرایط و ظرف تحقق آن بررسی می‌شود. آزمایش، بندگی و تقوا مقدمات دستیابی به هدف آفرینش انسان‌اند و تحقق آنها در عالمی باید که از محدودیت، تزاحم، تغییر، پرده‌پوشی و تکلیف برخوردار باشد. این شرایط، تنها در دنیا وجود دارد؛ زندگی دنیوی زمینه‌ساز شکوفایی استعدادهای درونی انسان و کسب تدریجی کمالات، جهت زندگی سعادتمندانه اخروی است.

قرآن با معرفی و بیان ویژگی‌های جهانی که از آن به غیب تعبیر کرده، افق جدیدی را به روی بشریت گشوده و اعتقاد و ایمان به آن را از صفات اهل تقوا برشمرده است. از سویی دیگر، در علوم انسانی رایج در قالب دو جریان طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی و روش‌شناختی، وجود عالم غیب یا تاثیر چنین جهانی در عالم طبیعت و پدیده‌های انسانی و اجتماعی نادیده انگاشته می‌شود. نوشتار حاضر با استفاده از روش کتابخانه‌ای در گردآوری اطلاعات و روش توصیفی تحلیلی در استنتاج دیدگاه، ضمن اشاره‌ به هستی‌شناسی جهان غیب، به اقتضایات اصل باورمندی به جهان غیب در موضوع و مسایل علوم انسانی پرداخته و بر اساس آن، لحاظ بعد مجرد و غیب در موضوع علوم انسانی توصیفی و تولید اعتباریاتی مبتنی بر تعریف جدیدی از نیازها، غایات و تمایلات انسانی در علوم انسانی هنجاری را ضروری شمرده است. 
در حوزه مسایل و نظریه‌های علوم انسانی نیز با تاثیر در بنیادهای سازنده گزاره‌ها و شمول گزاره‌های اخلاقی، متافیزیکی و الهیاتی، گزاره‌های تبینی غیرتجربی و تفسیری و گزاره‌های مطلق و ثابت، به ترمیم یا تولید نظریه‌ها اذعان کرده است.