فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 86 (بهار 1400)

دوره صفویه به لحاظ روابط خارجی، بدون شک از مهم ترین ادوار تاریخ ایران است. سابقه تاریخی روابط میان خاندان صفوی با ایلات ذوالقدر به دوره شیخ جنید و شیخ حیدر صفوی بازمی گردد. با تاسیس سلسله صفوی و سرکوب بقایای آق قویونلوها توسط شاه اسماعیل و گریختن سلطان مراد آق قویونلو نزد علاءالدوله ذوالقدر، اتحاد سیاسی آن دو و علل و عوامل مختلف دیگر، باعث پیدایش روابط سیاسی و نظامی میان شاه اسماعیل صفوی با ذوالقدریان برای مدت 10 سال شد. این روابط در بیشتر ایام و در ابتدا به صورت کاملا خصمانه بود و اما بعدها به دلایل کاملا سیاسی- نظامی به نزدیکی و اتحاد نظامی طرفین منجر گردید. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از داده های کتابخانه ای، در صدد پاسخ به این سوالات است که روابط و مناسبات شاه اسماعیل صفوی با علاءالدوله ذوالقدر چگونه بود؟ و روابط سیاسی- نظامی آن دو حاکم تحت تاثیر کدام عامل بیرونی بوده است؟ در نتیجه مشخص شد که روابط شاه اسماعیل با علاءالدوله به دلایل مختلف، ابتدا خصمانه آغاز شد و با به قدرت رسیدن سلطان سلیم در عثمانی و رویکرد تهاجمی او نسبت به آنان، روابط شان با واسطه دولت ممالیک، دوستانه و منجر به اتحاد نظامی بین طرفین گردید.

همزمان با شروع جنگ اول جهانی، کشور ایران دچار مصایب و مشکلات فراوانی شد و مناطق مرزی در غرب و شمال غرب، مورد تاخت و تاز عثمانی و روسیه قرار گرفت. در این دوره، ایالت آذربایجان، خصوصا شهرهای غرب دریاچه ارومیه، دچار مشکلات عدیده ای شدند. شهرهای ارومیه و سلماس و خوی بیش از دیگر مناطق مورد غارت و کشتار و چپاول قرار گرفتند. اما آنچه مهم است، اینکه در این دوره، مسیحیان ساکن در این منطقه، اعم از آشوری و ارمنی در پی استقلال خواهی و ایجاد سرزمین مستقل برآمدند. کوچ اجباری مسیحیان ساکن شرق عثمانی که به جیلو معروف بودند، از علل مهم ایجاد اندیشه تفکر استقلال خواهی بود. تنوع قومی و زبانی، زندگی عشیره ای و ایلیاتی، حضور فعال میسیونرهای مذهبی و جبهه بندی های سیاسی و سرزمینی دولت های درگیر در جنگ اول جهانی، به ویژه کشورهای همسایه ایران؛ روسیه و عثمانی از عوامل موثر در ظهور ایده و اندیشه استقلال و جدایی طلبی مسیحیان غرب دریاچه ارومیه بود. این پژوهش، در صدد پاسخ گویی به این پرسش است که چرا مسیحیان ساکن غرب دریاچه ارومیه به فکر استقلال افتادند و رویای ایجاد سرزمین آشور را در سر پروراندند و به همدستی با جیلوها و روس ها پرداختند.

وابستگی ایران به انگلستان در دوره سلطنت محمدرضا پهلوی و دخالت آن کشور در امور ایران قابل مشاهده است. نقش انگلیسی ها در کودتای 28 مرداد 1332 موجب احساس دین بیشتر شاه نسبت به حامیان خود شد و راه را برای دخالت هر چه بیشتر آن ها در امور ایران فراهم ساخت. این دخالت ها محدود به مسایل سیاسی نمی شد و ابعاد اقتصادی و فرهنگی را نیز در بر می گرفت. پژوهش حاضر که با مراجعه به کتب و اسناد صورت گرفته، با روش توصیفی- تحلیلی در پی آن است که جنبه های مختلف نفوذ و دخالت های انگلیس را در امور نظامی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران مورد پژوهش قرار دهد. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که انگلیسی ها مخصوصا با انتخاب مهره های متمایل به خود در مناصب مهم، سیاست های راهبردی شان را در ایران دنبال می کردند. از جنبه اقتصادی روابط اقتصادی ایران و انگلیس کاملا به سود آن کشور بود و منابع مالی هنگفتی برای آن ها به همراه آورد. در عرصه فرهنگی نیز انگلیسی ها کوشیدند با اقدامات فرهنگی متنوع، در جهت سوق دادن افکار جامعه ایرانی با سیاست های خود حرکت کنند.

سرزمین های خاوری ایران از سده نوزدهم، عرصه رقابت ژیوپلیتیک گسترده روسیه و بریتانیا واقع گردید. به این رقابت ها و تکاپوهای سیاسی، بازی بزرگ اطلاق شده است. در روند بازی بزرگ، بازیگران اصلی به اهمیت دانش و اطلاعات و تاثیر آن در تحکیم قدرت وقوف یافته و در صدد افزایش توان اطلاعاتی خویش برآمدند. در میان منابع اطلاعاتی دول استعماری، گزارش های کنسولی جایگاه ویژه ای دارد. مقاله پیش رو با تکیه بر گزارش های محرمانه کنسولگری بریتانیا در سیستان و قاینات، در صدد تبیین ژیوپلیتیک رقابت قدرت ها در بازی بزرگ است. یافته های حاصل از این بررسی، افزون بر بازروایت رقابت های سیاسی و اقتصادی بازیگران اصلی، نشانگر جایگاه رقابت اطلاعاتی در بازی بزرگ و تکوین رابطه ژیوپلیتیک مبتنی بر نفوذ در شرق ایران است.

مهاجرت ارامنه به ایران از اوایل قرن هفدهم میلادی به تغییرات بسیاری در جامعه مسلمان ایران منجر گردید. در درازمدت، این مهاجران از بنیان، ترکیب تشکیلات اداری و نظامی نخبگان دولت صفوی را تغییر دادند و همچنین در دهه دوم قرن هفدهم میلادی، ارامنه ساکن جلفا مهم ترین طبقه بازرگان در کشور بودند. در این میان، هر چند ورود عده ای از مبلغان مسیحی به ایران با مخالفت هایی از سوی برخی روحانیون شیعه همراه بود، اما به مرور، دین مسیحیت به عنوان منبعی برای گفتگوی علما حول مسایل دینی و اعتقادی در ایران قرار گرفت.تنوع نژادی و زبانی در ایران، پیش تر راهی برای انعطاف پذیری در تعامل با جهان مهیا کرده بود. از این رو، به بستری برای گفتمان گروه های اعتقادی متفاوت مبدل گشت. در این راستا، پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با تاکید بر منابع کتابخانه ای به واکاوی تاثیر حضور مبلغان مسیحی در ایران پرداخته است. یافته های تحقیق نشان می دهد که ایرانیان در مقایسه با دیگر سرزمین های مسلمان، انعطاف پذیری بسیار بیشتری در مقابل گفتمان های مخالف نشان داده اند و همواره اجازه گفتگو و ارایه استدلال در مورد مسایل دینی در این سرزمین امری پذیرفته شده به حساب می آمده است؛ آنچه که با کمی تعمیم به جامعه امروزه، هنوز نیز قابل تشخیص است.

شکل گیری روابط دیپلماتیک ایران و روم در آغاز قرن یکم پیش از میلاد، در نتیجه توسعه طلبی روم به سمت شرق و اشکانیان به سمت غرب، منجر به رویارویی ایران و روم شد. از دید این جستار، کشمکش ایران و روم در طول قرن یکم قبل از میلاد، محصول واقعی عملکرد حاکمان دست نشانده ایرانی تبار قفقاز و آناتولی است که نقش آنها در بسیاری از وقایع، با تکیه بر تحلیل روایات مورخان یونانی و رومی پیرامون حوادث این دوره مشهود است. بنابراین، هدف از تحقیق حاضر، آشکار ساختن جایگاه حاکمان محلی آناتولی و قفقاز، به خصوص آرتاکسیان ارمنستان در شکل گیری روابط ایران و روم در آغاز قرن یکم قبل از میلاد، از طریق توصیف و تحلیل داده های منابع است که در سایه دستاورد تحقیق فوق، بسیاری از مسایل ایران و روم در ارتباط مستقیم با حوادث این مناطق و حاکمان آن تا حدودی توجیه تاریخی پیدا می کند. چرایی و چگونگی نقش حاکمان ایرانی تبار آناتولی و قفقاز در شکل گیری روابط ایران و روم پرسشی است که در اینجا مطرح می شود و فرضیه تحقیق نیز بر اثرگذار بودن این پادشاهی ها در نتیجه رقابت بین آنها و حمایت هایی که از سوی ایران و روم می شدند، تاکید دارد.