نشریه فلسفه تحلیلی
پیاپی 15 (بهار و تابستان 1388)

در این مقاله از نگاهی جامعه شناسانه به بررسی جایگاه مهندسی به عنوان نهادی اجتماعی پرداخته ورابطه ی میان مهندسی و جامعه بررسی میشود. در چارچوب نگاهی جامعه شناسانه به مهندسی، برارتقای کیفیت آموزش مهندسی و تربیت مهندسانی حساس به ارزشهای اجتماعی تاکید میشود.ابتدا با نگاهی توصیفی، به رابطه ی میان فناوری و جامعه و سهم تاثیرگذاری هر یک بر شکل گیری دیگری اشاره میگردد. سپس نقش مهندسی در جامعه ی مدرن نسبت به جامعه ی سنتی پررنگتر وژرف تر شناخته می شود آن چنان که پس از معرفی 14 چالش اجتماعی مهم مهندسی در دوران معاصر، آن را میتوان فعالیتی به مراتب اجتماعی تر و ناگسستنی تر از بافت جامعه ملاحظه کرد. براست. ایده ی « مهندس -جامعه شناس » این اساس، مهمترین دستاورد چنین نگرشی، آموزش و تربیت مهندس -جامعه شناس به عنوان سیاست و تدبیری راهبردی در حوزه ی آموزش مهندسی اولویتیافته، به طوری که چنین امری در خدمت ارتقای ارز شهای انسانی، اخلاقی و اجتماعی در تولید،گسترش و نگهداری فناوری و مصنوعات فناورانه به کار گرفته می شود. استادان و دانشجویان مهندسی و جامعه شناسی، پیشگامان اصلی این فرآیند آموزشی و تحقیقاتی هستند، آنچنان که نگرش گسترده و نقادانه ای را نسبت به مسایل و موضوعات اجتماعی مطرح در این چارچوب کسب کرده و ابعاد آن را در فرآیند شکل گیری فعالیت مهندسی مورد توجه قرار م یدهند. از این رو، به رسمیت شناختن حوزه ی مطالعات میان رشته ای مهندسی و جامعه شناسی به عنوان حوزه ی مطالعاتی مستقلی ضرورت مییابد، به طوری که در این قلمروی مطالعاتی فرصت بررسی چالش های اجتماعی مطرح در فناوری ها و فعالیت های مهندسی بیش از پیش فراهم میگردد.

مک اینتایر، فیلسوف معاصر اسکاتلندی، در فصل پانزدهم کتاب عدالت چه کسی؟ کدام عقلانیت؟(1988) نظریه ای درباره عقلانیت ارایه می دهد که مطابق آن سنت ها نه تنها تهدیدی برای عقلانیت نیستند بلکه عقلانیت اساسا وابسته به سنت است. وی در آن جا از یک سو استدلال هایی بر علیه نسبی گرایی و منظرگرایی مطرح می کند و از سوی دیگر روی خوشی به عق لگرایی مرسوم نشان نمی دهد. چنین موضعی او را در حالتی برزخی قرار میدهد. حیوانات عقلانی وابسته (1999) کتابی است از او که در آن مواضع مکاینتایر در باب عقلانیت به اردوگاه عقل گرایان نزدیک تر میشود، هرچند که کماکان فاصله خود را با عقل گرایان سنتی حفظ می کند. مقاله حاضر نگاهی دارد به این تغییر موضع وی در مورد عقلانیت.

آن چه در این نوشتار بدان میپردازیم ارایه ی دو تصویر از انسان است که درست مقابل هم قرارگرفتهاند. تصویر نخست، تصویری است که سنت فلسفی-جامعه شناسی پست مدرن از انسان امروزیمغرب زمین ارایه میدهد و تصویر دوم تصویری است که فلسفه صدرایی با تکیه بر متون غنیاسلامی از انسان ارایه میدهد. در تصویر نخست، انسان هم چون مجسمه ای بیروح و راکد است کهتماما شیفته و فریفته خود است و در خلایی کویر گونه در پی التذاذ حداکثری خود است. اما درتصویر دوم، انسان مسافری است غای تمند که سفرش را از خاک آغاز کرده است و لحظه به لحظه باشوری وصف ناپذیر به سمت غایت خود حرکت میکند. تصویر نخست به زعم اندیشمندان مذکور،تصویر بالفعل انسان امروزی جوامع غربی و تصویر دوم، تصویر بالقوه و مدل و نقشه راه انسان به ماه و انسان است. مقایسه ی این دو رویکرد و نتایج آن هدف این نوشتار است.

ویژگی اساسی معقولات در مقابل محسوسات اتصاف آنها به کلیت و عمومیت است. صورت محسوس که جزیی است، در مرتب هی ادراک عقلی به کلیت می رسد. حال سوال این است که چه تحولی درصورت محسوس به وجود می آید که متصف به کلی بودن میشود؟ در فلسفه ی اسلامی دو نظریه ی اساسی در باب نحوه ی ادراک مفاهیم کلی ارایه شده است. به سخن دیگر، به سوال بالا، دو پاسخمعروف است و دیگری به تعبیر مرحوم « نظریه تجرید » اساسی ارایه شده است که یکی از آنها بهنام دارد. بر اساس نظریه تجرید که عمدتا در آثار ابن سینا و پیروان او مطرح « نظریه تعالی » مطهری شده است صورت محسوس به واسطه تجرید و حذف عوارض مادی و خصوصیات شخصی متصف به که در آثار ملاصدرا و پیروان او مطرح شده است ذهن « نظریه تعالی » کلیت می شود. اما مطابق مفاهیم و معانی کلی را هم چون یک مفهوم مبهم و کاهش یافته -که قابل صدق بر کثیر است -درک نم یکند. بلکه در واقع همان صور و معانی جزیی حسی و خیالی به وسیله ی تعملات عقلی و نفسانی ترقی و تعالی یافته و به شمول و سعه بیشتری میرسند. نوشتار حاضر به تبیین و مقایسه دیدگاه این دو فیلسوف درباره ی کیفیت ادراک مفاهیم کلی پرداخته است و از این رهگذر نقاط اشتراک و اختلاف دیدگاه آنان در این زمینه بیان شده است.

واژه فنومن از ابتدا تا زمان هوسرل معانی مختلفی به خود گرفته است اولین بار یونانیان بین آنچه درعالم خارج از ذهن وجود دارد و آنچه در درون ذهن است، تمایز قایل شده اند. آنها آن چه در عالم خارج از ذهن وجود دارد نومن و آن چه بر ذهن ما آشکار می شود، فنومن نامیدند. فلاسفه پس ازیونان توجه چندانی به این واژه نداشتند تا این که لامبرت و کانت با استفاده از آن واژه، فنومنولوژی را ابداء کردند و آ نرا برای نوعی شناسایی بکار بردند. پس از کانت، هگل این واژه را به معنایی وسیع بکار برد و نام اصل یترین کتاب خود را فنومنولوژی روح گذاشت و منظور او از فنومنولوژی، شناختجلوه های روح بود. پس از هگل، هوسرل نیز معنایی متفاوت با فلاسفه پیشین خود از واژه فنومنولوژی وضع کرد و آن را روشی دانست که با بکار بردن آن می توان به ماهیات اشیاء پی برد وساختار آگاهی را شناخت.

دیدگاه رایج آن است که بسیاری از عناصر تعبیر کپنهاگی، به عنوان اولین و مشهورترین تعبیرمکانیک کوانتومی، به لحاظ تاریخی و فلسفی مبتنی بر پوزیتیویسم منطقی است. هدف از ارایه ی اینمقاله نشان دادن این امر است که مکتب پراگماتیسم بیش از پوزیتیویسم منطقی فلسفه پشتیبانی کننده تعبیر کپنهاگی است، فارغ از اینکه واضعان تعبیر، که نیلز بوهر از اصلی ترین آنهاست، آگاهانه یا ناآگاهانه این جه تگیری پراگماتیستی را اتخاذ کرده باشند. خواهیم دید که مولفه هایی از تعبیر کپنهاگی نظیر دیدگاه واقع گرایی ضعیف، بی معنا خواندن مفهوم شی فی نفسه،نگرش ابزارانگارانه و پرهیز از پرداختن به مسایل هستی شناختی فارغ از تجربه که با مبانی فلسفیپوزیتیویسم منطقی سازگار است در مرز مشترک سن تهای پوزیتیویسم منطقی و پراگماتیسم واقعشده اند و علاوه بر اینها، پراگماتیسم به ویژه از دیگر عناصر مهم تعبیر کپنهاگی، نظیر کلیت مشاهده کننده، مورد مشاهده و دستگاه اندازه گیری، اصل عدم قطعیت و اصل مکملیت پشتیبانی می کند.

جان رالز (2002-1921)مهمترین فیلسوف سیاسی قرن بیستم است. او دو دوره ی فکری دارد، دردورهی اول فکری خود که در کتاب نظریه ای درباره ی عدالت نمایان میشود، از کانت در حوزه ی فلسفه ی اخلاق اثر پذیرفته است. کانت انسان را خودآیین میداند؛ هرگاه شخص بر اساس عقل خود،به انتخاب اصول بپردازد به صورت خودآیین عمل کرده است. شخص فقط باید بر اساس اصولی که خودش انتخاب کرده است عمل کند. در نظر کانت، تصمیم شخص به پیروی از امیال به جای متابعت از عقل خویش، نمونه ی اعلای دیگرآیینی است. رالز در نظریه ی عدالت خویش از موقعیتی به نام موقعیت اولیه نام میبرد که در آن موقعیت فرد نسبت به منافع فردی خویش ناآگاه است و ازاین طریق به انتخاب اصول عدالت میپردازد. اصولی که در این موقعیت انتخاب میشود، عین عدالت است. فرد حاضر در موقعیت اولیه ی رالز که در پشت پرده ی بیخبری قرار گرفته است شباهت فراوانی با فرد عقلانی و خودآیین کانت دارد. هر دو برای فردی که میخواهد دربارهی اصول عدالت داوری کند و اساس و پایه ای اخلاقی را پی بریزد، شرایطی را در نظر میگیرند: این فرد باید خودآیین و آزاد باشد و این خودآیینی در سایه ی نادیده گرفتن منافع فردی حاصل میشود. همچنین در هردو نظریه، اصول توسط افرادی عقلانی انتخاب میشوند و این افراد تنها تحت قوانینی که خودانتخاب کردهاند، عمل میکنند.