نشریه پژوهش های تطبیقی زبان و ادبیات ملل
پیاپی 7 (بهار 1396)

شعر مقاومت، پدیده‌ای ادبی است که از افکاری انقلابی برگرفته از موهبتی حقیقی سرچشمه می‌گیرد که عواطف انسانی را سرشار از حماسه می‌گرداند و با دلیل و منطق از حقوق مردم ستمدیده و آزادی‌های انسانی آنان دفاع، و ضد دشمن ستمکار و خواسته‌های آنان قیام می‌کند. شاعران مقاوم ایرانی، مانند قیصر امین‌پور، مشفق کاشانی، علی معلم، نصراله مردانی و... و شاعران مقاوم فلسطینی، مانند محمود درویش، توفیق زیاد، فدوی طوقان، معین بسیسو و... سعی نموده‌اند که شعر خود را به زیور الفاظ و معانی و مفاهیم والای قرآنی بیارایند. یکی از شیوه‌های بررسی متون، مطالعه بینامتنی آن است. بینامتنی، یعنی خواندن متن با توجه به متون دیگر، و مبتنی بر این اندیشه است که متن، نظامی بسته و مستقل نیست و هیچ متنی در خلا پدید نمی‌آید و خواسته یا ناخواسته با متون دیگر ارتباط دارد. پس از پیروزی انقلاب و نیز در زمان جنگ تحمیلی و پس از ورود غاصبان اسراییل به سرزمین زیتون، شاعران برای آگاهی عامه مردم و تشویق ملت به جهاد و نیز دفاع از دین و وطن اسلامی در جبهه‌های حق علیه باطل شعر سروده‌اند. این مقاله می‌کوشد با استفاده از ابزار کتابخانه‌ای و با روش توصیفی تحلیلی و با بهره‌گیری از مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی به بیان نمونه‌هایی از شعر مقاومت در شعر شاعران دو ادبیات و بهره‌گیری آنان از قرآن کریم با تکیه بر روش نقدی بینامتنی بپردازد.

مفهوم «وطن» سابقه‌ای طولانی ندارد. این مفهوم رهاورد آشنایی با مغرب‌زمین بوده‌است و در شعر معاصر، حضور چشمگیری داشته‌است. شاعران معاصر برای تشویق مردم خود به مبارزه، مدام گذشته باشکوه ایشان را پیش چشم خود می‌آورند. بدین سبب می‌توان شعر وطن‌گرا را یکی از شاخه‌های شعر متعهد دانست. با توجه به این مفهوم، در مقاله حاضر سعی شده با در نظر گرفتن شعر دو شاعر معاصر عربی و فارسی، حافظ ابراهیم و فرخی یزدی، شعر وطن‌گرای ایشان تحلیل و واکاوی شود تا کارکرد وطن در شعر این دو شاعر مشخص گردد. بدین دلیل، پس از انتخاب قصیده «مصر» از حافظ ابراهیم و مسمط «وطنی» از فرخی یزدی و نیز تحلیل و بررسی موضوع، چگونگی تجلی وطن در شعر این دو به بحث گذاشته شده‌است. در پایان نیز به نکات اشتراک و افتراق دو شعر اشاره شده، مشخص گردیده که نکات اشتراک آن‌ها بسیار بیشتر از نکات افتراق است.

شخصیت والای مولا علی(ع)و جملات ناب آن حضرت در آثار منظوم و منثور اکثر هنرمندان مسلمان و یا حتی غیرمسلمانان نمود داشته‌است و هم‏ اکنون نیز در عرصه ‏‏های گوناگون هنری اهمیت و شان والایی دارد. یکی از بارز‏ترین نمونه ‏های تاثیر‏پذیری، شاعر معاصر لبنانی، جبران خلیل جبران است که گر‏چه مسیحی‏ است، اما در ابراز ارادت به ساحت مقدس آن حضرت از دیگران عقب نمانده‌است. در جملات او، به افکاری بر‏می‏خوریم که ناخودآگاه جملات نهج‌البلاغه را در ذهن تداعی می‏سازد. در ادبیات فارسی نیز ناصرخسرو قبادیانی یکی دیگر از شخصیت‌هایی است که یکه‌تاز عرصه ارادت به ساحت مقدس پیامبر اسلام(ص) و خاندان مطهر او می‌باشد و ما در اشعار وی نیز شاهد تاثیر‏پذیری از آن امام همام هستیم. هدف از این جستار تطبیقی که با روش تحلیلی‌ توصیفی انجام گرفته‏، نمایاندن اعتقادات علوی از دریچه اشعار این دو شاعر است که گرچه در یک زمان نزیسته‏اند، ولی احادیث مبارک علوی فرا روی آثارشان قرار دارد.

در آغاز قرن بیستم و با وقوع تحولات نوین در نظام فکری و سیاسی جهان، ادبیات و شعر نیز دچار دگرگونی‌های اساسی شد. این تغییر و تحول، نظام و ساختار شعر فارسی و عربی را نیز دگرگون ساخت و بدین ترتیب، شاعران پیشرو این دو سرزمین، تعریف‌هایی جدید و غالبا برخلاف آموزه‌های قدیمی و کلاسیک شعر فارسی و عربی ارایه دادند؛ چراکه ورود مفاهیم و موضوعات تازه، زبان و ساختار جدید و تازه‌ای را می‌طلبید. از این رو، با توجه به اشتراکات ریشه‌ای، تاریخی و بلاغی مشابه بین این دو زبان، ما در این نوشتار، به بررسی تطبیقی دیدگاه‌های ادبی دو تن از شاعران مطرح فارسی عربی و مدرن می‌پردازیم. احمد شاملو و نزار قبانی که هر دو بنیانگذار سبک و جریانی خاص در شعر سرزمینشان هستند؛ شاملو پیشگام شعر سپید در شعر فارسی است و قبانی پیشگام و موسس شیوه‌ای مابین شعر سپید (قصیدهالنثر) و قالب آزاد در شعر عربی می‌باشد. در این نوشتار، سعی شده‌است وزن و قافیه، تعهد ادبی، زبان شاعرانه، تجربه شاعرانه و... در دیدگاه‌های این دو شاعر بازخوانی و تحلیل شده‌اند.

مضامین اخلاقی، از آغاز آشنایی انسان با علم و حکمت به عنوان یکی از با ارزش‌ترین علوم، خود را نشان داده است و در ‌لابه‌لای اشعار شاعران، خودنمایی می‌کند و عواطف و احساسات پاک و سرشار خوانندگان را برمی‌انگیزد. احمد سحنون (1907م- 2003)، از بزرگترین شاعران اخلاق‌گرای معاصر و ناصر خسرو (481- 394ه)، از شاعران قرن پنجم هجری از جمله معدود شاعرانی هستند که شعر را در خدمت رواج وگسترش اندیشه‌های دینی و اخلاقی قرار داده‌ و بی پروا در راه رسیدن به این مقصود گام برداشته‌اند. دیوان آن‌ها سرشار از مضامین دینی- اخلاقی است. یافته‌های این پژوهش توصیفی- تحلیلی بیانگر آن است که مضامین دینی- اخلاقی در شعر این دو شاعر، مضامینی همچون، صبر، دینداری، زندگی دنیا، تقوی، راستگویی، عقل و دانش، اخلاق نیکو، تفکر زیبا، رحمت الهی و...به وفور دیده می‌شود. تحلیل این مشترکات و افتراقات از اهداف این پژوهش تطبیقی است که چارچوب نظری آن نیز بر مکتب امریکایی ادبیات تطبیقی، استوار است.

شعر مقاومت ریشه بسیار کهنی دارد و در دوران‌های تاریخی مختلف نوعی از ادبیات محسوب می‌شود. شعر مقاومت همان شعر صلح است و ویژگی مشترک همه این آثار، ضد جنگ بودن آن است. مقاومت به معنای ایستادگی در برابر ظالم است و نتیجه نهایی این پایداری، صلح می‌باشد. ظهور ادبیات مقاومت به «فلسطین» برمی‌گردد؛ به انتفاضه‌ای که در لغت به معنای «تکاندن غبار از چیزی» است و به عبارتی، یعنی شروع یک انقلاب. در این میان، زاویه‌دیدها و نگاه‌ها متفاوت است. شعر مقاومت در ایران که زمانی به دفاع مقدس می‌پرداخت، بعد از این دوران به وضعیت ملت‌های مستضعف و ستمدیده جهان بیشتر توجه کرد. در مجموع، شعر مقاومت از رگه‌های بسیار مهم شعر امروز است و پویایی و بالندگی دارد. هدف از این پژوهش، توجه به تاثیر متقابل ادبیات مقاومت فلسطین و انقلاب اسلامی ایران است که با روش تحلیلی انجام شده‌است. با دقت نظر در آثار سمیح القاسم شاعر مقاومت فلسطینی و قیصر امین‌پور شاعر انقلابی ایران مضامین همسانی را در آثار دو شاعر مشاهده می‌کنیم که در این مقاله به آنها پرداخته می‌شود.