نشریه معرفت اخلاقی
پیاپی 30 (پاییز و زمستان 1400)

این پژوهش با هدف بررسی عوامل زمینه‌ساز تسلط شیطان بر انسان، با تاکید بر دیدگاه علامه مصباح یزدی (قدس‌سره) انجام شده است. از‌آنجاکه قرآن کریم کمال نهایی انسان را قرب الهی می‌داند، راه رسیدن به کمال نهایی و سعادت، اطاعت و عبادت خداست. اما این سعادت به دلایلی دچار انحراف می‌گردد، به گونه‌ای که انسان دچار سقوط اخلاقی می‌شود. یکی از عوامل انحراف از این مسیر، شیطان است. هدف از این پژوهش، آشنایی هر چه بیشتر خواننده با عوامل زمینه‌ساز تسلط شیطان می‌باشد تا انسان با آشنایی آن در مسیر تربیت اخلاقی، دچار انحراف و سقوط اخلاقی نگردد. این پژوهش بر آن است تا با روش توصیفی تبیینی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، به عوامل زمینه‌ساز تسلط شیطان بر انسان و سقوط اخلاقی انسان بپردازد. یافته‌های پژوهش حاکی از این است که غفلت‌زدگی، هوای نفس، دنیای مذموم، حذف عنصر تزکیه و تربیت، همنشینی با اهل لهو، اختلال در قوای ادراکی، وهم و خیال، ترک اعمال صالح و التذاذ از حرام، آرزوهای طولانی، غضب، تنهایی، بیکاری، عجب و لذت بردن از مدح و ثنای دیگران از عوامل زمینه‌ساز تسلط شیطان است.

بحث ضرورت مربی اخلاق، یکی از زمینه‌های پرچالش در تربیت اخلاقی است. علامه مصباح یزدی (ره)، یکی از اندیشمندانی است که در این زمینه دیدگاه جامعی دارد. اما به‌دلیل پراکندگی این دیدگاه در آثارشان، نظر ایشان در این مسئله به‌روشنی تبیین نشده است. این مقاله، به روش کتابخانه‌ای برای پاسخ به دو سوال زیر سامان یافته است: آیا از نظر علامه مصباح یزدی (ره)، مربی اخلاق ضرورت دارد؟ آیا فرد بدون مربی توان برنامه‌ریزی در این زمینه را دارد؟ ضرورت مربی، از چه مرحله‌ای از تربیت اخلاقی فعلیت می‌یابد؟ نتایج تحقیق، حاکی از این است که علامه مصباح (ره) با توجه به فساد روز‌افزون و تقاضای جامعه از روحانیت در درمان بیماری‌های اخلاقی و رشد معنوی، مربی اخلاق ضرورت می‌یابد. در پاسخ به سوال دوم، فرد بدون مربی باید تلاش فراوانی کند و با تسلط به منابع دینی در زمینه تربیت اخلاقی و معنوی برنامه‌ریزی کند.

چیستی معیار ارزش اخلاقی در اسلام و تاثیرپذیری آن از معرفت حصولی و حضوری به خداوند متعال، مسیله‌ای است که این تحقیق در‌صدد بررسی آن است. این مقاله، به روش توصیفی- تحلیلی و با بررسی، تنظیم و جمع‌بندی آیات قرآن و روایات و نیز استفاده از آثار علامه مصباح یزدی (ره) و مراجعه به نظرات برخی محققان، به بررسی رابطه معرفت به خدا با معیار ارزش اخلاقی پرداخته است. نتایج تحقیق حاکی از این است که معیار ارزش اخلاقی در اسلام، قرب الهی است و قرب الهی به معنی شهود قلبی خداوند متعال و درک رابطه خود با خداست. معرفت حضوری شهودی به خدا، با معیار ارزش اخلاقی که قرب الهی است، ارتباط مستقیم داشته و سایر معرفت‌ها به خدا، به اندازه تاثیرشان در درک شهودی، در معیار ارزش اخلاقی ایفای نقش می‌کنند.

انسان تربیت‌یافته اخلاقی، فردی است که ضمن کنترل بر عواطف خود، آنها را در مسیر رضایت الهی ایجاد و ابراز می‌کند. ازاین‌رو، باید عواطف پسندیده، به‌وسیله روش‌هایی در جان متربی، ایجاد و در ادامه، تثبیت و تقویت شود و در صورت وجود عواطف ناپسند در انسان، اصلاح و به نوعی نابود شود. اگر مربی در مسیر برطرف کردن خصلت‌های ناپسند اخلاقی در بعد عاطفی موفق باشد، ولی نتواند عواطف پسندیده اخلاقی را جایگزین آنها کند متربی دچار خلا روحی می‌شود و از کمال و سعادت اخلاقی باز می‌ماند. ازاین‌رو، می‌توان به اهمیت روش‌های ایجادی تربیت اخلاقی در بعد عاطفی پی برد. هدف این مقاله، استخراج روش‌های ایجادی تربیت اخلاقی در بعد عاطفی، با تکیه بر آثار آیت‌الله مصباح‌یزدی می‌باشد. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی اسنادی و با مراجعه به یادداشت‌ها، تالیف‌ها و سخنرانی‎های استاد صورت گرفته است. این تحقیق نشان می‌دهد که برای ایجاد عواطف ممدوح در تربیت اخلاقی، می‌توان از روش‌های تقویت دل، آگاهی‌بخشی، ارایه الگوی عاطفی پسندیده، ترغیب، محبت و مهرورزی، معاشرت نیکو، تلقین، تکرار و ذکر بهره گرفت.

مقابله با هوای نفس، از وظایف ضروری هر فرد برای رشد اخلاقی است. راه‌کارهای گرایشی و کنشی برای مهار هوای نفس موثر است. اما اینکه راه‌های بینشی چه تاثیری در مقابله با تمایلات نفسانی داشته و چه مصادیقی دارد، سوالی است که این مقاله در‌صدد پاسخ به آن است. بنابراین، تبیین راه‌های بینشی مقابله با هوای نفس از دیدگاه علامه مصباح یزدی (ره)، هدف این مقاله است که به روش توصیفی تحلیلی و با گردآوری، تنظیم و تحلیل آثار اخلاقی علامه مصباح یزدی (ره)، به نگارش درآمده است. نتایج تحقیق حاکی از این است که اولین گام در مقابله با هوای نفس، غفلت‌زدایی است که با کمک راه‌های بینشی حاصل می‌گردد. منظور از راه‌های بینشی، صرفا افزودن بینش‌های جدید نیست، بلکه تاکید عمده بر یادآوری و مرور بینش‌های صحیح در ذهن می‌باشد، به‌گونه‌ای‌که حضوری تاثیرگذار داشته باشند. بینش‌افزایی و یادآوری بینش‌ها، عمدتا از راه تفکر و ذکر حاصل می‌شوند.

سنت آزمایش، یکی از سنت‌های الهی است که خداوند متعال با فراهم آوردن زمینه‌های آن، بندگان خود را به سمت رشد و تکامل معنوی هدایت می‌کند. در تربیت اخلاقی، به‌عنوان یکی از ابعاد تربیتی انسان، تلاش می‌شود زمینه‌های گرایش به فضایل و روی آوردن به اخلاق حسنه، برای رسیدن به سعادت و کمال جاودانه فراهم آید. به همین منظور، این پژوهش با روش تحلیل و بررسی اسنادی و کتابخانه‌ای، به تبیین آثار تربیتی – اخلاقی سنت آزمایش و نقش آن در تربیت معنوی و اخلاقی انسان، از دیدگاه آیت‌الله مصباح یزدی (ره) پرداخته است. یافته‌ها حاکی از این است که از نگاه آیت‌الله مصباح (ره)، سنت آزمایش که خود یکی از اهداف آفرینش محسوب می‌شود، در شکوفایی استعدادهای درونی انسان، تطهیر گناهان، تنبه و بیداری، توبه و بازگشت به خداوند، رشد و تکامل معنوی و قرب الهی وی تاثیر به‌سزایی دارد.

یکی از ضروریات دین اسلام، اعتقاد به انبیا و اهل‌بیت‌‌ (ع) است. در قرآن و روایات، ویژگی‌های مختلفی برای آنها بیان شده است. یکی از این ویژگی‌ها، که بسیار مورد تاکید آیات و روایات اسلامی است، مسئله علم این ذوات مقدسه است. با توجه به اینکه رفتار و اعمال انسان متناسب با نوع شناخت و جهان‌بینی اوست؛ اعتقاد داشتن به این ویژگی، تاثیر مهمی در تخلق به اخلاق اسلامی خواهد داشت. این مقاله در‌صدد بررسی آثار اعتقاد به‌ویژگی علم انبیا و اهل‌بیت‌ (ع)، در تخلق به اخلاق اسلامی است. این موضوع، با روش توصیفی و تحلیلی و ناظر به دیدگاه استاد مصباح یزدی (ره) مورد پژوهش قرار می‌گیرد. یافته‌های پژوهشی این نوشته در سه جهت قابل بیان است: اول اینکه، اعتقاد به چنین ویژگی، موجب می‌شود با شناخت فضایل و رذایل اخلاقی از منبع موثق، زمینه تخلق به اخلاق اسلامی فراهم شود. دوم اینکه در سایه این علم می‌توان مسایل بنیادی اخلاق، مانند معیار ارزشمندی رفتارهای اخلاقی را تبیین کرد. سوم اینکه اعتقاد به آگاهی آنها و نظارت بر اعمال انسان، موجب حیاء و ترک گناه می‌شود.