پژوهشنامه موعود
پیاپی 3 (بهار و تابستان 1399)

مهدی و مهدویت، از مباحثی است که حساسیت مستشرقان، به‌صورت عام، و مهدی‌پژوهان غربی به‌صورت خاص را در سده‌‌های اخیر برانگیخته است. شمار درخوری از متفکران غربی، با تکیه بر مطالعات تاریخی، به بازخوانی مطالعات مهدی و مهدویت‌پژوهی پرداخته‌‌اند. برنارد لوییس با بررسی اندیشه مهدی و مهدویت در تشیع، فرایند اعتقاد به مهدی و کنش‌‌های اجتماعی به آن را مورد بررسی قرار داده است. اطلاعات کمی درباره مهدی‌پژوهی وی در منابع موجود است؛‌ اما ‌این نوشتار با اکتشاف در منابع وی، و با روش توصیفی‌تحلیلی به بازخوانی تجربه مهدی‌پژوهی لوییس پرداخته است. اهم ادعاهای لوییس در زمینه مهدویت مواردی از قبیل غیراصیل بودن اندیشه مهدی و مهدویت در تشیع، نفوذ جریان منجی‌باوری زرتشت در شیعه و حتی یهود و مسیحیت، اهرم فشار بودن مسئله مهدی و مهدویت در جوامع شیعه و منجی‌باور، در تقابل با دشمن و استعمارگران بوده و از مهم‌ترین‌ یافته‌‌های تحقیق پیش رو هستند.

در طول تاریخ همواره اعتقاد به منجی، دستخوش حوادث و القایات خاصی بوده است. اعتقاد به این آموزه بسته به شرایط جامعه متفاوت بوده، گاهی دارای شدت و گاهی دارای رخوت بوده است. گاهی منجی را با رسالتی قومی و این جهانی و گاهی او را فراقو‌می ‌و فراکیهانی تصور می‌کردند. در هرصورت، این آموزه در طول تاریخ همواره در حال تغییر و تحول بوده است. عناوین مختلفی برای مفهوم منجی آخرالزمان در کتاب‌های عهد عتیق و عهد جدید ذکرشده است؛ یکی از این عناوین که مخصوصا در عهد جدید، مکرر برای منجی آخرالزمان ذکرشده، عنوان «پسر ‌انسان» است. این واژه، معنا و رسالتی فراتر ازآنچه برای ماشیح در یهود ذکر شده را برای منجی آخرالزمان ارایه می‌دهد.
نوشتار حاضر با رویکرد توصیفی–تحلیلی، سیر تطورات و تحولات منجی‌باوری با تکیه بر عنوان «پسر انسان» و بسترهای شکل‌گیری اعتقاد به «پسر ‌انسان» به‌عنوان منجی آخرالزمان را کنکاش نموده و سیری را که در معنا و مفهوم منجی آخرالزمان در هریک از کتاب‌های عهد عتیق و جدید رخ داده، بررسی کرده است.

یکی از شبهات موجود در مسیر انقلاب‌های عصر حاضر و به‌طور کلی‌تر، قیام‌های قبل از ظهور، وجود روایات نافی قیام‌ها است. این روایات از ابعاد مختلفی، بررسی و تحلیل شده‌اند؛ ولی به نظر می‌رسد برای روشن شدن فضای صدور روایات، باید از منظر تاریخی نیز تحلیل شوند. یکی از مسایلی که در تحلیل تاریخی این روایات لازم است مدنظر قرار بگیرد شناخت روحیات، ویژگی‌ها و گرایش‌های فکری و سیاسی راویان یا مخاطبان احادیث نافی قیام است که نوشتار حاضر درصدد تبیین آن است. به نظر می‌رسد داشتن روحیه افراطی در مواجهه با قیام‌های آن زمان، تبلیغ گسترده مدعیان مهدویت و امامت، مانند نفس زکیه و تاثیرپذیرفتن برخی شیعیان، وکالت برخی راویان و اتهام به جاسوسی و همکاری با قیام‌های زمان، از مسایلی است که برخی راویان به آن، مبتلا بودند و امامان؟عهم؟ می‌کوشیدند افراد را به حد تعادل برسانند. در مقاله حاضر، منظور از روحیه انقلابی که درمورد برخی راویان به‌کاربرده‌ایم، انقلابی افراطی است. این پژوهش به بررسی و تحلیل شخصیت‌شناسی تعدادی از راویان نافی قیام، به روش کتابخانه‌ای و با رویکردی توصیفی–تحلیلی می‌پردازد.

امدادهای الهی به حجت‌‌های آسمانی گذشته و نیز معجزاتی را که از سوی پیشوایان دینی انجام پذیرفته است می‌‌توان از ‌‌‌‌‌‌مهم‌ترین ‌‌‌سنت‌‌های خداوند در جامعه انسانی دانست. بی‌‌گمان تقابل با شیاطین و دشمنان دین که با همه توان درصدد خاموش کردن نور الهی هستند، بدون عنایات خاص پروردگار امکان ندارد. بر پایه متون مقدس دینی امام مهدی؟عج؟ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌به عنوان آخرین وصی و جانشین پیامبر خاتم؟صل؟، قیام و انقلاب جهانی و تشکیل حکومت دینی عدالت‌گستر جهان‌‌شمول را عهده‌‌دار است. بر این اساس، معجزات و امدادهای غیبی الهی در عصر ظهور برای امام زمان چه خواهد بود؟ در این مقاله با بررسی روایاتی که در این زمینه وارد شده است، نقش امدادهای الهی مانند لشکر‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ رعب، همراهی فرشتگان، نصرت ویژه، نیروهای طبیعت، اصلاح امور و نزول حضرت عیسی(ع) و نیز معجزاتی که به دست امام مهدی؟عج؟ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌انجام می‌‌شود -همچون آوردن کتب آسمانی گذشته، احیای اموات، پرچم فتح و میراث پیامبران قبل- تحلیل و ارزیابی می‌‌شود.

تربیت اخلاقی، از ‌‌‌‌‌‌مهم‌ترین ‌‌‌موضوعات مورد توجه در تمام اعصار است و نقش بسزایی در سلامت روان و سعادت انسان دارد؛ به همین سبب، یکی از ‌‌‌‌‌‌مهم‌ترین ‌‌‌اهداف آموزه‌‌های دین، تربیت اخلاقی و آراسته‌‌شدن افراد به آن است و پیامبران الهی برای همین هدف گسیل شده‌‌اند. این مسئله در عصر غیبت و درمورد منتظران ظهور حضرت مهدی؟عج؟ اهمیت بالایی دارد و در واقع زمینه‌‌سازی ظهور را فراهم می‌‌کند. این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی و روش کتابخانه‌‌ای، به ارایه راهبرد‌‌هایی در حوزه معرفتی می‌پردازد. نتایج به‌دست آمده از پژوهش، حاکی از آن است که تربیت اخلاقی در دوران غیبت با تکیه بر حیطه شناخت، نقش انسان‌‌سازی را دارد؛ زیرا حوزه‌‌ شناخت در زندگی منتظران، اهمیت بسزایی دارد. منتظران به دلیل شور و شوق و محبتی که به امام زمان؟عج؟ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دارند به سوی آن حضرت گرایش یافته، اطاعت حضرت را سرلوحه امور زندگی خویش قرار می‌‌دهند که خود این اطاعت، از بینش درست آن‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ به وجود امام و جایگاه ایشان در نظام هستی ایجاد می‌‌‌شود. نتیجه چنین بینشی رسیدن به کمالات اخلاقی و سعادت در دنیا و آخرت است.  ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌  ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

عدالت سیاسی به معنای اداره جامعه بر مبنای عدالت و شایسته‌سالاری، یکی از ابعاد عدالت اجتماعی است که در حکومت جهانی حضرت مهدی؟عج؟ ظهور ویژه‌‌ای خواهد یافت. تحقق حکومت عدل مهدوی با دربرداشتن دو شاخصه مشروعیت الهی و مقبولیت مردمی، نیازمند اخذ راهبردهایی چون قانون‌‌گذاری بر مبنای حق و عدالت، تشکیل قوه‌‌ مجریه از کارگزاران عدل‌‌پیشه و زمینه‌‌سازی برای مشارکت سیاسی عادلانه در میان آحاد افراد جامعه است که بر اساس آیات و روایات در زمان ظهور شکل خواهد گرفت. در این پ‍‍ژوهش به شیوه توصیفی و تحلیلی با استناد به منابع روایی به تبیین شاخصه‌‌ها و راهبردهای حکومت مهدوی در تحقق عدالت سیاسی پرداخته و از گذر آن چالش‌‌های پیش‌‌رو به‌ منظور تحقق عدالت سیاسی نیز تبیین می‌‌شود. ‌‌‌‌‌‌مهم‌ترین ‌‌‌این چالش‌‌ها، فقدان ولایت‌‌پذیری در میان نخبگان جامعه و کمبود همدلی در بدنه جامعه شیعی است. این آسیب‌‌ها در زیرساخت‌‌های معرفتی و اخلاقی بشر ریشه دارد و مانع اصلی ظهور و تحقق آن حکومت یگانه است.