نشریه پرتو خرد
سال دوازدهم شماره 2 (پیاپی 22، پاییز و زمستان 1400)

گفت وگوی علمی و دینی اسلام با ادیان بر مبنا و منطق «عقلانیت»، ضرورت حتمی است. هدف این جستار که به روش تحلیلی-اسنادی تدوین یافته، تبیین نقش عقلانیت به منظور کشف و فهم حقیقت در گفت وگوی اسلام با ادیان است. گفت وگو با ادیان برپایه ی دو نوع عقلانیت فطری و وحیانی، هم اندیشی، هم پذیری، صلح و زیست مسالمت آمیز را به همراه دارد. عقلانیت فطری، قوه ی تعقل و وجه تمایز انسان از حیوان است و این عقلانیت، منطق و مبنایی اصلی استدلال هر انسان است. عقلانیت وحیانی (قرآن)، به مثابه معتبرترین منبع معرفتی اسلام، نقش اساسی در گفت وگوهای انسان مسلمان با ارباب ادیان دارد که به مهم ترین مصادیق آن (آیات) اشاره کرده ایم. در این گفت وگوها، تمرکز عقلانیت وحیانی بر مفاهیم مشترک و  عام است؛ ازاین رو، دیالوگ بر اساس مفاهیم عام و مشترک که ناظر بر فطرت الهی انسان است، به گفت وگوی منطقی سازنده می انجامد. متد عقلانیت وحیانی در گفت وگوی با پیروان ادیان، گفت وگو به «روش احسن» است که روش عقلی است. این روش، دارای اصول، شرایط و پیش شرط هایی است که رعایت آنها منتج به گفت وگوی ثمر بخش می شود. محورهایی گفت وگو، مسایل بنیادین و حقایق اساسی مانند صلح، کرامت انسانی، خدامحوری، توحیدگرایی و مشترکات انسانی است.

نوشتار حاضر با رویکرد اسنادی-تحلیلی «نسبت مفهوم کرامت انسانی و حقوق بشر در اسلام و غرب» را به هدف آشنایی بیشتر با نقص ها و چالش های اندیشه غربی در خصوص برخورداری انسان ها از حق «کرامت انسانی» خویش، بررسی نموده است. کرامت (dignity) مفهوم کانونی حقوق بشر است و در میان مفاهیم مختلف حقوق بشر در اندیشه اسلامی و غربی، از نقش محوری برخوردار است و اشاره به مبنای تیوریک هویت، حیثیت و شرافت انسانی دارد. برآیند تحقیق این است که هرچند کرامت انسانی در هر دو اندیشه، به عنوان مفهوم بنیادین حقوق بشر مطرح است، اما اندیشه غربی با توجه به ملاک های که اندیشه اسلامی در خصوص خاستگاه کرامت انسانی، تکامل و سعادت انسانی، معیارهای خانواده بشری، شناسایی قلمرو و مراحل تحقق حقوق بشر ارایه داده است، با چالش های جدی روبه رو است. در این پژوهش تطبیقی پس از مفهوم شناسی، نسبت کرامت انسانی و حقوق بشر را در غرب، سپس در اسلام بررسی نموده و در نهایت وجوه اشتراک و افتراق دو اندیشه را استخراج نموده و نقص ها و چالش های اندیشه غربی را نشان داده ایم.

هدف مقاله ی حاضر ارایه ی یک خوانش نوین از نظام اخلاقی فارابی براساس خرد خودبنیاد است. روش مقاله توصیف، تحلیل و تاویل افکار فارابی در پرتو نوشتار اوست. مساله ی اصلی مقاله ضرورت خوانش مجدد، تصحیح اعوجاج در فهم نظام اخلاقی فارابی و نهایتا پاسخ به بحران اخلاقی معاصر است. نتایج مقاله این است که نظام اخلاقی فارابی براساس عقل خودبنیاد پا می گیرد، چرا که او از ابتدا سعادت را مشروط به منطق و برهان می کند که عرصه ی خودبنیادی عقل است . مراد از اخلاق تنها هنجارهای رفتاری معین نیست، بلکه همه ی ارزش ها و قلمروهای حیات مدنی را دربر می گیرد، و بدین جهت، اخلاق نزد معلم ثانی چونان فرهنگ اندیشیده شده است. از سوی دیگر، اخلاق در نگاه او در بستر و مناسبات تاریخی شکل می گیرد و تطور می یابد؛ لذا حیث تاسیس گرانه و نقادانه پیدا می کند. بدین سبب، اخلاق ذاتا مشروط به آزادی و عقل می شود. در پرتو این نتایج می توان گفت بحران اخلاقی معاصر از فقدان خرد اخلاقی نقاد و غیر آزاد سرچشمه می گیرد.

مفهوم صورت زندگی بنیادی ترین مفهوم در منظومه مفاهیم ویتگنشتاین متاخر است، بااین حال ویتگنشتاین خود چنانکه اقتضاء رویکرد اوست تعریف روشنی از آن به دست نداده و چه بسا عمدا آن را به صورت پر ابهام به کاربرده است. این جستار، ضمن اشاره اختصاری به برخی از تفسیرهای موجود در این باب، تلاش نموده است صورت زندگی را در پیوند با دیگر مفاهیم فلسفه متاخر ویتگنشتاین بررسی نموده و به مشخصه های بپردازد که به این مفهوم نقش محوری در اندیشه ویتگنشتاین می بخشد. با گذر از نظریه های تبیینی در باب پدیدارهای زبانی و بذل توجه به کاربرد عملی زبان، صورت زندگی همچون امر داده شده و خود بدیهی و حقیقت نهایی توضیح ناپذیر ظاهر می شود که بنیاد رویه های کاربرد زبان، بنیان توافق و مرجع نهایی صدق و کذب است. امری که هیچ چیز خارج از آن وجود ندارد و منبع همه آشکارگی ها است.

سیر تکامل معنوی یکی از مباحث مهم عرفان عملی است که در پرتو زیست معنوی و بر اساس آموزه های وحیانی حاصل می شود؛ اما خاندان جیحون آبادی با ضروری دانستن سیر کمال، آن را حتی در زندگی های متوالی (دونادون) قابل تحقق می دانند. از نظر آنان، اگر انسان برای کمال یافتن به زمانی بیش از عمرش نیاز داشته باشد، خداوند به اقتضای عدالتش آن زمان را در زندگی و کالبد دیگر در اختیار انسان می گذارد تا او با سیر مجدد به کمال برسد؛ زیرا عدالت وقتی معنا می شود که تمام انسان ها برای سیر کمال از امکانات مساوی برخوردار باشند و چنین امکاناتی در یک زندگی، برای همه فراهم نیست. این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی و رویکرد انتقادی تدوین شده و به این سوال اصلی پاسخ می دهد که «چه اشکالاتی بر آموزه سیر کمال در اندیشه خاندان جیحون آبادی وارد است»؟ بر اساس شواهدی از آثار مکتوب این خاندان، شباهت های آموزه سیر کمال با تناسخ اثبات شده است.