نشریه پرتو خرد
سال چهاردهم شماره 1 (پیاپی 25، بهار و تابستان 1402)

پرسش از حقیقت و ماهیت انسان، از پرسش های اساسی فلسفه و پاسخ به این پرسش، مدار فلسفه ورزی فیلسوفان بوده است. ابن سینا، در قامت قطب بی رقیب فلسفه ی اسلامی، هم در استقلال و امتداد فلسفه ی اسلامی و هم پاسخ گویی به پرسش های بنیادین فلسفی، هم چنان بی رقیب است. ابداع در اصل مساله و یا اقامه ی برهان نو، دو ویژگی شاخص نظام فلسفی سینوی است. برهان «انسان معلق در فضا» یا «هواء طلق» یکی از نوآوری های فلسفی او برای اثبات حقیقت نفس، تجرد نفس، غیریت نفس و بدن و چگونگی علم به نفس است. ابن سینا در چند اثر فلسفی خویش از این برهان بهره جسته و آن را از قاطع ترین براهین برای اثبات مسایل پیش گفته دانسته است. این برهان، توجه فیلسوفان پس از وی را نیز جلب کرده است. مقاله پیش رو با اتکاء به آثار ابن سینا و دیگر منابع حکمت اسلامی در صدد ارایه تقریر جامع از این برهان برآمده است. تبیین مدعیات و مفروضات نهفته در این برهان، اشاره به امتداد آن در آثار و انظار فیلسوفان مشایی، اشراقی، صدرایی و نوصدرایی و بازتاب آن در تاریخ فلسفه ی غرب، و اشاره اجمالی به بعضی از نقدها، از جمله مطالبی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

مساله ی خاتم انبیا و اولیا از جمله مسایل مهم در عرفان نظری ابن عربی و فلسفه ی ملاصدرا است. پرسش مطرح این است: خاتم انبیا و اولیا در اندیشه ی آنان چه کسی است؟ تردیدی نیست در اینکه در اندیشه ی این دو قطب عرفان و فلسفه، خاتم انبیا حضرت محمد (ص) است؛ اما اینکه خاتم اولیا کیست؟ اتفاق نظر وجود ندارد. در آثار ابن عربی از افراد مختلف به عنوان خاتم اولیاء نام برده شده است، این در حالی است که از نظر ملاصدرا خاتم اولیا حضرت مهدی (عج) است. دیدگاه این دو عارف و حکیم اسلامی در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی مورد مقایسه قرار گرفته است. نتیجه این تحقیق نشان می دهد ابن عربی، در مورد خاتم اولیا دیدگاه روشن و یگانه نداشته است. مبتنی بر همین مفروض، -با اینکه خاتمیت حضرت مهدی (عج) بر اساس منابع اسلامی اثبات شده است-، مساله ختم ولایت، در عرفان ابن عربی گرفتار ابهام و باعث سوء برداشت گردیده است.

حشر انسان ها در موقف محشر، از مسلمات ادیان الهی بوده و به صورت های مختلف در منابع و معارف ماثور دینی وارد شده است. تبیین عقلی این دسته مسایل، مورد تاکید بسیاری از اندیشمندان اسلامی بوده است. در این میان، نظام فلسفی صدرا با مبانی و اصول ویژه ، ظرفیت تبیین این سنخ از مسایل را به صورت دقیق دارد. این جستار این مساله را از منظر صدرا و با روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار داده است. براساس اصول حکمت صدرایی -از جمله حرکت جوهری نفس انسانی، نوع متوسط بودن انسان و نیز قاعده اتحاد علم، عالم و معلوم و اتحاد عامل با عمل-، هر فرد انسانی برحسب علم و عملی که در نشیه طبیعت انجام می دهد صاحب ملکات و هییت های راسخه ی در نفس می شوند که صدرا با الهام از قرآن کریم با عبارت «شاکله» بدان اشاره می کند. شاکله ی هر فرد صورت ملکوتی وی را تعیین می کند و فرد در محشر به همان صورت و به صورت نوع منحصر به فرد و متفاوت از افراد دیگر محشور می شود.

«برهان صدیقین» یکی از مهم ترین برهان های اثبات وجود خداوند در فلسفه اسلامی است. شیوه ی استدلال در این برهان، به گونه ای است که چیزی جز هستی، حد وسط قرار نمی گیرد. این برهان اولین بار توسط ابن سینا مطرح شد و فیلسوفان پس از او، با ارایه تقریرهای متفاوت، به تدریج آن را کامل کردند. آخرین تقریر آن در دوره معاصر به وسیله علامه طباطبایی، ارایه گردیده که مدعی است کمترین میونه فلسفی و بیشترین درجه اتقان را دارد. در تقریر ایشان «واقعیت» جایگزین «هستی» شده و ادعا دارد که با پذیرش اصل واقعیت، وجود واجب الوجود اثبات می گردد. مقاله ی پیش رو با به کارگیری روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی و ارزیابی این تقریر پرداخته و سعی می کند میزان اتقان فلسفی این تقریر را نشان دهد. نتیجه ی این تحقیق حاکی از آن است که تقریر ایشان، نه تنها نسبت به تقریرهای پیشین، اتقان فلسفی لازم را ندارد که ای بسا نسبت به برخی از تقریرهای قبلی واجد اتقان کمتری نیز می باشد.

شیعه و سنی حاکمان مسلمان و جانشینان پیامبر(ص) را در طول تاریخ با نام و عنوان خاص «امام» یاد کرده است. منابع فراوان رواج این اطلاق را نشان می دهد. حال پرسش این است که میان انگاره سازی ها و برداشت های این دو گرایش فکری از مفهوم امامت و دلالت های ویژه این عنوان، چه تفاوت هایی وجود دارد؟ نوشته ی حاضر نشان داده که شیعه و سنی از این عنوان دو برداشت متفاوت دارد، بطوری که می توان گفت مفهوم امام در اطلاق دو گروه بیشتر به مشترک لفظی مانند است. از دیدگاه اهل سنت امام کسی است که اداره ی امور روزمره جامعه را به عهده دارد. اما از نگاه شیعیان، امام علاوه برمسیولیت سیاسی، مسیولیت های گوناگون فرهنگی دارد؛ امام بایستی شریعت را از انحراف حفظ کند و نیز وظیفه دارد جان های آماده و مستعد را با هدایت به امر (نوعی هدایت تکوینی) به کمال برساند و فیض و برکت خداوند را -نه تنها به انسان ها بلکه- به تمام موجودات برساند. امام از نگاه شیعیان حتی اداره امور روزمره جامعه را مطابق خواست و رضایت خداوند اداره می کند، ولی از نگاه اهل سنت این راهبری هر طوری است که ممکن شود.

قادیانیه فرقه ی منسوب به اسلام است، ولی عالمان مسلمان، جریان فوق را منحرف از اسلام می دانند؛ زیرا بعضی از باورهای آن، مانند الغای جهاد بالسیف مخالف قرآن و سنت است. در پژوهش حاضر تلاش شده است مفهوم جهاد بالسیف از منظر غلام احمد قادیانی به شیوه توصیفی- تحلیلی بررسی گردد. قادیانی نخست خود را مجدد قرن چهاردهم خواند، سپس ادعا کرد که تجلی حضرت مسیح و مهدی موعود مسلمانان است و در نهایت،وی پا را از این فراتر گذاشت، خود را پیامبر خواند و جهاد بالسیف را عمل غیر دینی و مخالف اخلاق در دنیای امروز شمرد. در نگاه او، اوضاع عصر حاضر با وضعیت صدر اسلام از هر لحاظ متفاوت بوده و اکنون جنگ، جنگ قلم است، نه عصر جهاد با شمشیر؛ به این دلیل که: نخست این که در عصر حاضر کافران غالب اند و دیگری، اکنون کسی مسلمانان را از برپایی نماز، روزه، نماز جمعه و جماعات منع نمی کند. گفتنی است با وجود توجیه سخنان غلام احمد از سوی بزرگان قادیانیه، سخنان وی، مخالف آیات و روایات بوده، جهاد با عناوین زیر در همه ی اعصار و امصار واجب است: جهاد آزادی بخش، جهاد دفاعی، جهاد برای حمایت از مظلومان، جهاد برای محو شرک و بت پرستی.