نشریه قرآن شناخت
سال چهاردهم شماره 1 (پیاپی 26، بهار و تابستان 1400)

تفکر الهیاتی علامه طباطبایی منظومه‌ای منسجم است که توانسته میان اجزای به‌ظاهر پراکنده ارتباط معنادار برقرار کند. وی نقطه مرکزی این نظام را حقیقت توحید می‌داند؛ یعنی توحید در کنار دیگر حقایق الهیاتی نیست؛ بلکه نقطه کانونی فهم دین به‌شمار می‌رود. فهم این منظومه نیازمند آشنایی با قواعدی است که حقیقت خزاین (آیه 21 سوره حجر) یکی از مهم‌ترین آنهاست. علامه این مفهوم را با وجود جمعی حکمت متعالیه متناظر می‌داند و با استفاده از این مفهوم، نحوه پیدایش کثرات از وجود مطلق را توضیح می‌دهد. همچنین با مرتبط ساختن دیگر بخش‌های کلامی با خزاین، ارتباط نظام‌وار میان اجزای دین و خزاین و در نتیجه با حقیقت توحید را برقرار می‌کند. وی معنای خلقت، عالم طینت و میثاق، قضا و قدر، خلق و امر، علم فعلی و انفعالی، علیت و اعجاز، امر بین ‌الامرین، تاویل قرآن و... را با محوریت مفهوم خزاین تحلیل کرده است. این مقاله درصدد معرفی نقش مفهوم خزاین در شبکه معنایی الهیات از منظر علامه است و با روش اسنادی تحلیلی سامان یافته است.

قرآن مجید برای تاریخ اهمیت ویژه‌ای قایل است، به‌گونه‌ای که حجم قابل‌توجهی از آیات این کتاب آسمانی ناظر به نقل، تحلیل و فلسفه نظری تاریخ است. لیکن برخی از محققان معاصر در روش‌های پژوهشی خود، مراجعه به قرآن مجید در حوزه پژوهش‌های تاریخی را غیرعلمی می‌انگارند. مهم‌ترین دلایل آنها بر این مدعا، عدم صدق عنوان «منبع تاریخی» بر متون وحیانی و عدم واقع‌نمایی نقل‌های تاریخی قرآن به‌شمار می‌آید. در این مقاله با هدف تبیین ضرورت اهتمام به تعالیم تاریخی قرآن و با روش «تحلیلی اجتهادی»، ابتدا صدق تعریف منبع در تاریخ بر قرآن و واقع‌نمایی آموزه‌های آن از منظر عقل و نقل اثبات شده، سپس جایگاه قرآن در تاریخ‌پژوهی از رهگذر نمایاندن نقش قرآن در سه حوزه تاریخ نقلی، تحلیلی و فلسفه نظری تاریخ در قالب مثال تبیین گردیده است.

قرآن کریم در چند آیه ادعای فرعون را درباره ربوبیت و الوهیتش گزارش کرده است. دیدگاه مفسران در تبیین مراد فرعون با کاستی‌های جدی روبه‌روست. بخش عمده این کاستی‌ها در غفلت از پیوند معنایی دو واژه‌ «رب» و «اله» و نیز عدم جامع‌نگری در آیات قرآنی در این زمینه است. در این پژوهش با روش کتابخانه‌ای در گردآوری مطالب، شیوه اسنادی در نقل دیدگاه‌ها، و روش توصیفی تحلیلی در بررسی داده‌‌ها، ابتدا به اصطلاح‌شناسی واژه‌های «رب» و «اله» و رابطه معنایی این دو پرداخته شده، سپس دیدگاه مفسران با نگاهی نظام‌مند به آیات در این زمینه و دسته‌بندی زندگی فرعون در سه دوره ارزیابی گردیده است: 1. مقطع پیش از رسالت و حرکت حضرت موسی برای هدایت او؛ 2. مقطع محاجه و استدلال حضرت موسی با فرعون برای ربوبیت حق‌تعالی؛ 3. زمان نشان دادن معجزات به وی. نتیجه آنکه فرعون در همه مقاطع سه‌گانه، خود را «رب» و «اله» می‌دانست؛ این در حالی بود که وی به ربوبیت و الوهیت خدا جاهل نبوده؛ بلکه از سر علم و لجاجت آن را انکار می‌کرد.

علم نحو از علوم نقش‌آفرین در تفسیر قرآن است. برخی از نحو‌پژوهان بر این باورند که علم نحو متعارف، از نظر محتوا و روش، از نحوی که در قرآن به‌کار رفته و نیز هدف مورد نظرش یعنی کاربست آن در فهم و تفسیر قرآن، منحرف شده است. ازاین‌رو از اصطلاح جدیدی با عنوان «النحو القرآنی» سخن گفته‌اند. در این مقاله دیدگاه‌ها درباره این اصطلاح و کارکردهای متمایز نحو قرآنی، ذیل عناوین «نحو علمی قرآنی»، «نحو تعلیمی قرآنی» و «نحو نص قرآنی» با روش تحلیلی توصیفی بررسی و نقد شده است. نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد که اولا بین قواعد نحوی به‌کاررفته در نحو جمله قرآنی و نحو نص قرآنی با قواعد علم نحو متعارف تفاوتی وجود ندارد؛ ثانیا در تفسیر قرآن باید از نحو نص قرآنی استفاده کرد؛ یعنی در مقام تفسیر هر آیه‌ای باید قواعد نحوی به‌کاررفته در آن آیه بر اساس معنای آن آیه تعیین گردد تا از تطبیق و تحمیل قواعد نحو تعلیمی بر آیات جلوگیری شود.

مقاله «بازتاملی در دلالت آیه 30 سوره روم بر تغییرناپذیری فطرت»، دیدگاه رایج در تفسیر این آیه را به چالش می‌کشد و به این نتیجه می‌رسد که اساسا این آیه ناظر به مسئله «ثبات یا تغییرپذیری فطرت» نیست؛ بلکه مراد آیه، نفی هرگونه «تبدیل» در «آفرینشگری» خداست و معنای آیه فطرت آن است که آفرینش خداوند، قانون‌هایی دارد که هیچ‌گاه دستخوش تبدیل نمی‌شود. این نوشته از دیدگاه رایج در تفسیر آیه 30 سوره روم که این آیه را دال بر تبدیل‌ناپذیری فطرت می‌داند، دفاع می‌کند و نشان می‌دهد که این دیدگاه منافاتی با اثرپذیری فطرت از عواملی چون تعلیم، تربیت و رفتار ندارد و از تحقق تغییر در مقتضیات ذات فطری انسان نمی‌توان بر تبدیل‌پذیری هویت ذاتی فطری انسان استدلال نمود و آیات مسخ، دلالتی بر زوال فطرت در انسان‌های مسخ‌شده ندارد و اگر آیه فطرت را دال بر نفی هرگونه تبدیل از «آفریدن خدا» فرض کنیم، باز هم این آیه دلالت بر آن دارد که فطرت تبدیل‌ناپذیر است.

معیار و ملاک ارزش اخلاقی، یکی از مهم‌ترین مباحث در فلسفه اخلاق است. سه نظریه معروف در این زمینه مطرح شده است: «غایت‌گرایی اخلاقی»، «وظیفه‌گرایی اخلاقی» و «اخلاق فضیلت». در میان متفکران مسلمان، در تبیین نظریه اخلاقی سازگار با قرآن اختلاف است. برخی نظریه اخلاقی سازگار با قرآن را «غایت‌گرایانه» می‌دانند، اگر‌چه در نوع غایت‌گرایی نیز اختلاف است. برخی نظریه اخلاقی قرآن را «خودگرایانه»، برخی «سودگرایانه» و برخی نیز به‌طور مطلق «غایت‌گرایانه» تقریر کرده‌اند، بدون اینکه نوع آن را مشخص کنند؛ ازجمله سیدعلی‌اکبر حسینی رامندی که نظریه اخلاقی قرآن را غایت‌گرایانه می‌داند و با توجه به تاکیدهای قرآن بر نتایج فعل اخلاقی در قالب واژگانی مانند «سعادت، فوز، فلاح، نجات، لذت، امنیت، بشارت، آرامش، رنج، تشویق و انذار» اخلاق قرآنی را فی‌الجمله سازگار با نظریه‌های غایت‌گرا دانسته و آن را با انسان‌شناسی قرآنی و شیوه تربیت اخلاقی قرآن سازگار می‌داند. در این مقاله، این دیدگاه در بوته نقد قرار گرفته، نشان داده می‌شود که آیات مورد استناد در مقام بیان معیار ارزش اخلاقی نیستند و نمی‌توان غایت‌گرایی اخلاقی را از آنها استنباط کرد، بلکه در مقام تشویق و ترغیب مومنان به پایبندی و رعایت ارزش‌های اخلاقی هستند.