نشریه مطالعات تطبیقی تاریخ و فرهنگ اسلامی
پیاپی 1 (پاییز و زمستان 1400)

مطالعات تطبیقی و بررسی های مقایسه ای از جمله روش ها و عرصه های مطالعات تاریخی هستند که معرفت و دانش ما نسبت به ادوار مختلف و مسایل گوناگون تاریخی را افزایش می دهند. این مطالعات خاصه در تاریخ معاصر کاربرد ویژه ای دارد. مقاله حاضر در صدد است با بررسی، مقایسه و تطبیق دیدگاه و عملکرد آیت الله محمدحسین کاشف الغطاء و آیت الله سیدابوالقاسم کاشان در بحران فلسطین، بخشی از میراث علمای شیعه در حفظ و صیانت از اسلام و مسلمین را ایضاح کند. روش مقاله حاضر کیفی و روش جمع آوری اسنادی و کتابخانه ای است، به این معنا که متکی به کاوش در اسناد و منابع، آراء و عملکرد علمای مورد نظر در مسئله و بحران فلسطین را احصاء و با ارزیابی آن ها، مقایسه تطبیقی اندیشه و عملکرد ایشان در مسئله مذکور را انجام داده است. از جمله نتایج پژوهش حاضر از این قرار است: کاشف الغطاء بحران فلسطین را مسئله جهان اسلام و دنیای عرب می دید و برای حل آن بیشتر به مراودات نخبگانی اتکا داشت. در مقابل آیت الله کاشانی مسئله فلسطین را در کنار مسایل ملی عرصه ای برای مبارزه با استعمار می دید و به شدت به همدلی عموم مردم برای مقابله با استعمار و همراهی با فلسطینیان تاکید داشت. با وجود این وجه مشترک رویکرد علمای مورد نظر در بحران فلسطین آن است که آن ها قدس و فلسطین را امانت الهی و قلب جهان اسلامی می دیدند که حمایت از آن دربرابر صهیونیست ها نه تنها وظیفه ای شیعی و اسلامی بلکه امری انسانی و بشری است.

جستار حاضر با هدف کشف و توصیف و نحوه تقسیم بندی علوم در دایره المعارفهای علوم طبیعی با تاکید بر نوع نگاه به علم، در دایره المعارفهای علوم طبیعی فارسی زبان جهان اسلام تا سده هفتم هجری صورت گرفته است. اهمیت پژوهش حاضر در آن است که در تحقیقات اخیر وجوه اندیشهای و نوع نگاه به علم تقسیم بندی علوم، کمتر مورد توجه واقع شده است. رهیافت پژوهش مقاله آن است که دایره المعارفهای علوم طبیعی در تعریف علم و تقسیم بندی علوم اغلب از جنبه های عامیانهای برخوردار می باشند، هرچند طرح ساختی آنها از طبقه بندی ارسطویی متاثر است ولی فاقد یک نظام منسجم علمی مبتنی بر سنت ارسطویی می باشد و اساسا بیشتر بر پایه تفکر عامیانه مردم شکل گرفته است. علیرغم آنکه رویکرد آنها به علم ضعیف و فاقد تقسیم بندی دقیق از علوم هستند ولی برخی از آنها گرایش بیشتری به خرافات و موهومات عصر خود پیدا کرده اند و برخی نگرش علمی تری دارند ولی همه این دایره المعارف ها بازگو کننده نگرش عامه مردم به علم و وجود دو فضای متفاوت علمی میان دانشمندان و عامه مردم نسبت به علم است. این نوع بررسی می تواند، باور عامه جامعه را نسبت به علم تقسیم بندی علوم و فضای فکری اجتماع در دوره های مختلف روشن سازد.

کنش های شیعه ستیزانه در دو دهه اول قرن 21 میلادی در کشورهای عربی افزایشی محسوس یافت و این سوال در ذهن ناظران نقش بست که آیا این افزایش محسوس ادامه فرآیند شیعه ستیزی تاریخی و تداوم تعارضات مذهبی قبلی است یا موضوعی فراتر از آنهاست و به متغیرهای سیاسی برمی گردد؟ فرضیه این پژوهش بر اساس تحلیل محتوای داده های موجود و بهره گیری از برهان انی (استفاده از معلول برای کشف و توصیف علت)، حاکی از این است که علل کنش های شیعه ستیزانه جدید در چند دهه اخیر جهان عرب منحصر به ریشه ها و متغیرهای طایفی مذهبی نیست، بلکه دلایل اصلی آن را باید در علل و عوامل فکری، سیاسی، اقتصادی و انگیزشی جدید جست وجو کرد که محوری ترین آنها عامل سیاست، اعم از داخلی و خارجی، است که به شیعه هراسی جدید در جوامع عربی دامن زده و زمینه کنش های شیعه ستیزانه گسترده را در دو دهه اول قرن بیست و یکم میلادی (2001-2021) فراهم کرده است.

پژوهش حاضر با روش کتابخانه ای به بررسی اندیشه های سیاسی شیخ مفید و جاحظ ر فریقین درباره حکومت و حاکمیت سیاسی می پردازد. در جایگاه شاخص های تفک ر ما را در فهم جریان های فکری مقایسه تطبیقی آرا و اندیشه های سیاسی این دو متفک اعتزالی، اهل حدیث و شعوبیه، بر اندیشه های آنان یاری می نماید و با مدنظر قرار دادن رویکرد مذهبی و شرایط اجتماعی متفاوت زمان حیاتشان می توان به وجوه اشتراک و افتراق فکری موجود پی برد. نتایج تحقیق نشان می دهد: از نگاه فریقین وجود حکومت و حاکمیت در هر عصری از ضروریات عقلی است. جاحظ تعامل با هر ا شیخ مفید تعامل با سلطان جایر را بدون حاکمی را و لو ظالم باشد، جایز می داند. ام اضطرار، غیرجایز و ممنوع می داند. منشا مشروعیت حاکمیت سیاسی، از منظر شیخ الهی است، درحالی که جاحظ نصب امام و حاکم را بر مردم واجب مفید فقط نص دانسته، یعنی مشروعیت حکومت با نصب الهی نیست.

هدف پژوهش حاضر بررسی تطبیقی چالش های انتقال اموات به اماکن مقدس میان شیعیان ایران و هند در عصر قاجار می باشد. پژوهش حاضر به روش کتابخانه ای و بصورت توصیفی-تحلیلی صورت گرفته است. براساس یافته های تحقیق شیعیان هند و ایران سعی در انتقال اجساد به شهرهای مشهد، قم و عتبات عالیات داشتند، اما با گسترش بیماری های مسری، دولت ها برای مقابله با انتشار بیماری، در نقاط مرزی اقدام به ایجاد قرنطینه نموده و از ورود اجساد آلوده جلوگیری نموده و ایرانیان و هندی ها در انتقال اجساد با چالش هایی نظیر پرداخت حق گمرکی، بازرسی اجساد، تهیه گواهی روبرو شدند. نوآوری پژوهش حاضر در بررسی تطبیقی باوری واحد میان دو جغرافیای متفاوت ایرانی و هندی می باشد. براساس نتایج تحقیق شیوع بیماری های مسری منجربه اعمال قوانین سخت در این زمینه شد و مردم به روش های گوناگون نظیر توسل به افراد بانفوذ، تهیه مدارک تقلبی برای اجساد و یا قاچاق به انتقال اموات به اماکن مقدس پرداختند.

مهاجرت شاعران ایرانی به هند در دوره صفوی این امکان را پدید آورد تا آداب و رسوم اجتماعی دو کشور در منابعی بیطرف در قالب دیوان اشعار به تصویر کشیده شود. شاعران ایرانی مهاجر به هند، از مشاهده روزانه خود در هند تصاویر ادبی در اشعار خود ایجاد کردهاند که هم انعکاسدهنده رسوم اجتماعی بوده و هم محقق میتواند با قرار دادن آنها در کنار توصیفاتی که از رسوم اجتماعی در ایران در اشعار آمده به تمایزات و شباهتهای فرهنگی دو جامعه پی ببرد. ازاینرو این پژوهش در تاش پاسخگویی به این پرسش است که کدام رسوم اجتماعی این دو کشور در دیوان اشعار منعکس شده است؟ این بررسی میزان آ گاهی اجتماعی شاعران از جامعه ایران و هند را آشکار میکند. با بررسی دیوان شاعران ایرانی مهاجرت کرده به هند میتوان استنباط نمود که آنها در مورد هند بیشتر رسوم اجتماعی سنتی و فرامذهبی و در مورد ایران بیشتر رسوم سنتی و مذهبی را انعکاس دادهاند. این پژوهش با تکیه بر روش توصیی-تحلیلی و استناد به کتب ادبی صورت پذیرفته است.