پژوهش نامه فرهنگ و معارف دینی
سال دوم شماره 1 (پیاپی 3، بهار و تابستان 1400)

یکی از پر رمز و رازترین داستان های قرآن، داستان حضرت آدم(ع) است. موضوع حضرت آدم(ع)، به عنوان نخستین انسان و نخستین پیامبر از اهمیت قابل توجهی در اندیشه اسلام برخوردار است. این داستان در نگاهی تمثیلی، داستان تمامی انسان ها است. پژوهش حاضر که از زمره پژوهش های بنیادین است، با روش توصیفی-تحلیلی، از آفرینش آدم(ع) تا هبوط وی را در اندیشه علامه طباطبایی مورد بررسی قرار می دهد. بدون شک علامه طباطبایی از جمله برجسته ترین شخصیت های دینی جهان اسلام در دوران معاصر است که بررسی اندیشه ایشان، بسترهایی برای ایجاد طرح های نو و پویا در عرصه پژوهش های قرآنی را حاصل می کند. بررسی های صورت گرفته حاکی از آن است که علامه طباطبایی قایل است که تمثیل به منظور فهم بهتر مطلب در زبان قرآن مطرح گردیده و بیانات لفظی قرآن، مثل‏هایی است برای معارف حقه الهی و خداوند برای اینکه آن معارف را بیان کند آن ها را تا سطح افکار عموم مردم تنزل داده است. علامه، داستان حضرت آدم(ع) را از نوع داستان تمثیلی دانسته که مبتنی بر حیات آدمیان قبل از این دنیا می باشد. وی بر این باور است که در قصص تمثیلی، ساختار درونی داستان از واقعیت برخوردار بوده، اما ترکیب آن به صورت یک قضیه تمثیلی است و هرگز تمثیل به معنای خیالبافی محسوب نمی شود

نوشتار پیش رو در پی پاسخگویی به این پرسش اصلی است که شاخص‎ و مولفه های قدرت نرم در الگوی اقتصاد مقاومتی چیست و این الگو از منظر قدرت نرم چه ظرفیت ها و توانمندی های برای فایق آمدن بر مشکلات و نابسامانی های اقتصادی در دو عرصه داخلی و بین‎المللی دارد؟ بر این پایه، تلاش می‎گردد ابتدا الگوی اقتصاد مقاومتی و ویژگی های آن معرفی و توصیف گردد، سپس با مراجعه با بهره گیری از چارچوب مفهومی قدرت نرم، مولفه‎های نرم اقتصاد مقاومتی شناسایی و در نهایت قابلیت‎ها و توانمندی‎های این الگو به مثابه قدرت نرم در مقابله با تحریم ها و فشارهای اقتصادی خارجی مورد تبیین قرار خواهد گرفت. روش پژوهش کیفی، از نوع تبیین علی و روش گردآوری اطلاعات و داده ها، بهره بردای از منابع کتابخانه ای و اسنادی است. یافته‎های پژوهش نشان می‎دهد مهمترین مولفه‎های قدرت نرم در الگوی اقتصاد مقاومتی در سه حوزه مهم سیاست‎گذاری اقتصادی(تثبیت نرخ ارز، ثبات قیمتها، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، تضمین شفافیت، جهاد اقتصادی)، اجتماعی(مردمی سازی اقتصاد، کاهش تنش‎های اجتماعی، حمایت از کارآفرین و سرمایه گذار)، و عوامل فناورانه(حمایت از شرکت های دانش بنیان، استفاده و بهره‎گیری از فناوری‎های نوین، توسعه تحقیقات دانش بیان) قابل شناسایی است.

معرفت شناسی فضیلت یکی از رویکردهای جدید در معرفت شناسی معاصر است که بنیانگذاران آن از نظریه های اخلاق فضیلت الگو گرفته اند. معرفت شناسی فضیلت و اخلاق فضیلت به جای تکیه بر باورها و اعمال بر اشخاص و ویژگی های منشی آن ها تاکید می کنند و درست و نادرست بودن اعمال و باورها را بر اساس فضایل و رذایل اخلاقی و عقلانی تعریف می کنند. به همان اندازه که ما دربرابر افعال و اعمالی خود احساس مسیولیت داریم، در برابر معرفت و باورهای خود نیز مسیول هستیم و همان طور که اعمال و افعال ما مورد ستایش و سرزنش قرار می گیرند، معرفت و باورهای ما نیز مورد ستایش و سرزنش قرار می گیرند. هدف از تدوین این مقاله آن است که به روش وصفی و تحلیل محتوا به بیان طرح کلی درباره ی اخلاق فضیلت و تبیین دیدگاه های معرفت شناسی فضیلت و بیان رابطه بین اخلاق فضیلت و معرفت شناسی فضیلت بپردازیم. از یافته های پژوهش حاضر می توان به الگوگیری از مفاهیم اساسی اخلاق فضیلت برای تبیین مسایل معرفتی شناخت، تاکید بر ویژگی های منشی صاحبان باور به جای تکیه بر باور، اعتقاد به موجه بودن باور به دست آمده از فضیلت عقلانی، اشاره نمود.

ریچارد رورتی فیلسوف، جامعه شناس آمریکایی در زمره ی فیلسوفانی است که خشونت را فردی، جمعی، طبیعی و قدسی می داند و به دنبال نفی خشونت در جوامع است. رورتی چیزی را بدتر از خشونت نمی بیند، به همین دلیل وی عنصر اصلی دموکرات لیبرال را، نفی خشونت می داند. و بر آن باور است که برای تنظیم روابط بین انسان ها نباید از اعمال خشونت استفاده کرد، چرا که در بین تفکرات، اعتقادات، تمایلات انسان ها، مشترکاتی را می توان یافت که در آنجا ظرفیت کافی برای اجازه دادن به توافق جهت همزیستی بدون خشونت وجود دارد و به تحقق یوتوپیای لیبرال دموکرات کمک می نماید و با اصلاح و به اعتدال رساندن خواسته ها و علایق، افراد انسانی را متقاعد می نماید. متقاعدسازی ای که رورتی از آن بحث می کند بین فرد و خودش در راستای درگیری های ذهنی، ارنباط فرد با دیگران درجهت تهدید، تخریب و توهین، تعامل با طبیعت هنگام قطع، زخم، حذف، بی نفاوتی و ارتباط با خدا هنگام سخت گیری تفسیری، و افراد یک جامعه است که آداب و مبادی مشترکی دارند. اگرچه گاهی این ارتباط بین جوامع مختلف از متقاعدسازی فراتر می رود و اجماع یا جوامع را شکل می دهد، اما افراد می بایست به فرهنگ گفتاری خود و دیگر جوامع احترام بگذارند و برای بسط این اجماع تلاش نمایند و با دیگر جوامع به توافق برسند. که اگر با فرهنگ های جوامع دیگر به توافق نرسیدند با تحمل دیدگاه های فرهنگی مختلف تساهل ورزی نمایند.

در واقع آزادی از اساسی ترین بحثهای زندگی سیاسی و اجتماعی است و از دیرگاه مورد توجه انسان بوده، چرا که؛ آزادی خواسته ی همه انسان هاست و همه دوست دارند آزاد زندگی کنند و در زندگی خود دست به انتخاب بزنند. زمان آشنایی ایرانیان با غرب در دوره قاجار، آزادی به عنوان مفهومی اعتباری به کار رفت؛که معنا و تعریفی خاص و متفاوت از گذشته داشت. در این معنا، روشنفکران دوره ی قاجار؛ به خصوص عهد ناصرالدین شاه سهم بسزایی در وارد کردن این مفهوم و تطبیق دادن آن با فرهنگ جامعه ی اسلامی - ایرانی داشتند. این پژوهش در صدد است ضمن واکاوی مفهوم آزادی در آثار متفکران غربی، به مسیر عزیمت آن مولفه به ایران، تعریف آن و چگونگی تلاش اندیشه گران ایرانی برای تطبیق این مفهوم با فرهنگ جامعه ی ایران بپردازد و نشان دهد که ظهور اندیشه ها و مفاهیم نو ؛ از جمله مفهوم آزادی در دوره پیش از مشروطه، مشروطه و پس از آن دارای پیشینه ای قابل توجه در ایران و اسلام بوده و اندیشه گران ایرانی، با استفاده از ظرفیت ها و داشته های فرهنگ خودی، سعی در ارایه تعریفی از آن مطابق با جامعه ی ایرانی داشته اند. از این رو آزادی مورد اندیشه گران غربی در فرهنگ ایرانی- اسلامی پیشینه و مفهوم خاص خود را داشته و قابلیت عملی شدن اقسام مختلف آن، چون آزادی افکار، باور و بیان، عقیده و قلم را داراست. لذا ظهور آن ها در دوره قاجار آنی و بی مقدمه نبوده است.

یکی از شاخص های جوامع برخوردار از توسعه، مشارکت سیاسی است. این مشارکت نشانگر میزان الزام افراد به داشتن حقوق و وظایف نسبت به جامعه است. مشارکت تشکل های دانشجویی به عنوان یکی از گروه های موثر در شکل گیری، رشد و تداوم توسعه سیاسی، از اهمیت خاصی برخوردار است. هدف از نگارش این مقاله بررسی رابطه میان الزام سیاسی و مشارکت سیاسی تشکل های دانشجویی دانشگاه های شهرکرد است تا نشان داده شود کدام یک از متغیرهای الزام سیاسی در مشارکت سیاسی دانشجویان تاثیرگذار است. این مطالعه بر روی 188 نفر دانشجو صورت گرفته است. در جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه هایی که اعتبار آن به روش صوری و پایایی آن به روش آلفای کرونباخ سنجیده و داده ها از طریق نر م افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. چارچوب نظری از مجموع نظریات الزام سیاسی جان هورتن با سه متغیر (اختیارگرا، غایت گرا و وظیفه گرا) و مشارکت سیاسی آلموند و وربا با دو وجه ذهنی- روانشناختی و عینی (رسمی و غیر رسمی) تشکیل شده که نشان از وجود همبستگی معنادار میان ابعاد الزام سیاسی و میزان مشارکت سیاسی تشکل های دانشجویی دانشگاه های شهرکرد دارد.

از جمله مدیران دانشگاهی، مدیران فرهنگی یا همان کارگزاران فرهنگی دانشگاه است که وظیفه پیاده سازی نظام نامه فرهنگی تربیتی اسناد بالادستی از جمله «سند دانشگاه اسلامی» را برعهده دارند.این مدیران برای پیاده سازی اهداف، راهبردها و اقدمات تعیین شده در اسناد و اساسنامه های مراکز آموزش عالی کشور به دانش و مهارتی ها نیاز دارند که سواد فرهنگی یکی از مهم ترین آنهاست. از این رو تحقیق حاضر در صدد تعیین و تبیین بایسته های سواد فرهنگی برای انجام وظایف محوله مدیران فرهنگی دانشگاه ها در حیطه احیای هویت تمدن ساز اسلامی - ایرانی به عنوان یکی از راهبردهای مهم نظام فرهنگی- تربیتی «سند دانشگاه اسلامی» است.در این مقاله پس از جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی آن ها را مورد ارزیابی قرار داده و به تبیین و تشریح مفهوم و ایده سواد فرهنگی در تحقیقات پرداخته و تعریف جامع و پویایی از سواد فرهنگی ارایه نمودیم. در ادامه برای ترسیم بایسته های این سواد برای مدیران فرهنگی دانشگاه ها با تقسیم و تعریف مدیران به سه سطح ارشد، میانی و عملیاتی به بایسته های سواد فرهنگی ای که مدیران فرهنگی عملیاتی دانشگاه در راستای احیای هویت تمدن ساز اسلامی _ ایرانی لازم دارند، در سه سطح 1. بایسته های سواد فرهنگی هویت تمدنی اسلام، 2. بایسته های سواد فرهنگی هویت تمدنی ایرانی اسلامی و 3. بایسته های سواد فرهنگی در شناخت راهکارهای عملیاتی احیای این هویت پرداختیم.

پرداختن به شخصیت زن یکی از مسایل مهم جامعه زنان می باشد. شخصیت زنان از دیدگاه های متفاوت همچون؛ فلسفی، عرفانی، دینی، انسان شناسی، جامعه شناشی و روان شناسی مورد بررسی قرار گرفته است. در جستار حاضر روش مطالعه به صورت کتابخانه ای و تحلیل محتوا می باشد. در این پژوهش ما به دنبال شناساندن شخصیت زن از دیدگاه مولانا بوده و در نظر داریم اندیشه عرفانی و انسان شناختی ایشان را پیرامون شخصیت زن مطالعه کنیم. نگاه مولانا به زن و شخصیت زن مثبت بوده و جامعه زنان و جایگاه زنان نزد مولانا از اهمیت والایی برخوردار است به گونه ای که ایشان زن را جلوه حق دانسته و به صورت عملی رفتاری همراه با احترام و مهربانی با زنان داشته است. هر چند مولانا در جاهایی عقل زن را پایین تر از مردان می داند اما هرگز این مسئله باعث نشده زن را به عنوان موجودی ضعیف و نادان نگاه کند و تلاش کرده است نگاه مردمان زمانه خویش را نسبت به زن مثبت کند و در این راه از هیچ کوششی برای احترام به زنان دریغ نکرده است. مولانا تلاش کرده است نگاه مردان زمانه خویش را نسبت به زن ، تعدیل کند و نگرش ایجابی ایشان را افزون نماید ؛ لذا در این راه از هیچ کوششی برای احترام به زنان دریغ نکرده است. این پژوهش به دنبال واکاوی اندیشه های مولانا درباره شخصیت زنان می باشد.

از گذشته های دور نگارش ردیه و نقد بر ضد عارفان و متصوفه مسلمان در جامعه رایج بوده است. یکی از اتهام های وارده به عرفان اسلامی، در کنار سایر انتقادات و اتهامات، دوری از کار و تلاش و روی آوردن به تنبلی و تن آسایی بوده است. بر این اساس گو این که عارفان مسلمان، علی رغم تاکیدهای فراوان شریعت اسلام و سیره عملی پیامبر و معصومین بر لزوم کار و تلاش و کسب روزی حلال، با اتکای به برخی از مفاهیم مثل زهد و فقر و توکل، از کار و تلاش اقتصادی دوری می کردند و به گونه ای عامل رکود و بلکه انحطاط نظام اقتصادی تمدن اسلامی قلمداد شده اند. این پژوهش می کوشد در یک بررسی تاریخی و به روش توصیفی تحلیلی با تکیه بر منابع و میراث مکتوب عرفان اسلامی، حقیقت امر را تبیین و موردبررسی قرار دهد. گزارش های تاریخی معطوف به مسئله پژوهش، از یک سو، نشان از تاکید و توصیه فراوان بزرگان عرفان و تصوف بر کار و تلاش و کسب روزی و نهی از تنبلی و تن آسایی و کل بر جامعه بودن دارد و از سوی دیگر سیره تاریخی و زندگی افراد شاخص این جریان، نمایانگر کیفیت اشتغال و نمونه های عملی تلاش اقتصادی آنان در جامعه است. چنان که نشان دادن لزوم همراهی کار با آداب ورسوم و بایسته های اخلاقی کسب کار چه به صورت عام و چه به صورت خاص (اخلاق حرفه ای و صنفی) که مورد تاکید عارفان مسلمان است، می تواند الگویی بایسته و متمایز برای کسب وکار، معیشت و اقتصاد در تمدن اسلامی باشد.

از آنجایی که حل اختلافات در محیط خانواده در مفهوم متعارف آن با رویکرد دینی آن دارای تفاوتهایی می باشد و منشا آثار مختلفی در سطح جامعه می گردد. بر اساس چنین ضرورتی مقاله حاضر در صدد تبیین مبانی دینی این موضوع و تطبیق آن در قوانین موضوعه می باشد. این پژوهش با رویکرد توصیفی- تحلیلی تدوین شده است و جمع آوری اطلاعات آن از طریق بررسی اسنادی و فیش برداری و بهره گیری از منابع کتابخانه ای و پژوهشی صورت گرفته است.حل اختلافات با استفاده از روش های مسالمت آمیز مورد تاکید آیات مختلف قرآن و روایات معتبر فریقین می باشد. با تتبع و تحقیق در آیات شریفه قرآنی و روایات معتبر استنباط می گردد که قرآن کریم جهت حل اختلافات خانواده ، راهکارهای مختلفی را مورد توصیه قرار داده است تا بدین سبب موجبات تحکیم خانواده تضمین گردد. یکی از مهم ترین و موثرترین آن راهکارها ، موضوع اصلاح ذات البین است. اصلاح ذات-البین ،یک وظیفه ی عمومی تلقی گردیده که همگان در برابر آن دارای مسیولیت می باشند بدین جهت آیات شریفه ی قرآنی آنرا از اسباب لطف و رحمت الهی قلمداد نموده است. این الگوی کاربردی در رسیدگی های قضایی منشا آثار مختلفی می گردد و از حجم گسترده پرونده-های قضایی می کاهد که از آن با عنوان قضازدایی ،تعبیر آورده می شود . بر اساس مبانی فقهی بویژه ادله قرآنی، تلاشهایی که در جهت سازش وحل اختلاف بین طرفین دعوی انجام می شود، بهتراز پیمودن راه های کیفری تلقی گردیده می گردد.

از عرصه های حضور عناصر دانشمند و دانش پرور ایرانی در تاریخ تمدن اسلامی، «نهضت ترجمه» است؛ که طی قرون دو تا چهارهجری، در قالب ترجمه گسترده آثار علمی و فکری تمدن ملل مختلف صورت گرفت. در این میان اهتمام خاندانهای دانشمند و دانش پرور ایرانی، نقش مهمی در پیشبرد این حرکت علمی داشت؛ چراکه ایشان علاوه برتشویق و تحریض خلفای عباسی به حمایت از امر ترجمه و نقل علوم، خود نیز در حمایت از مترجمان کوتاهی نورزیدند. آل برمک، آل سهل، آل بختیشوع، آل نوبخت و بنی موسی بن شاکر از خاندانهای مهم ایرانی دردوره اول عباسی بودند؛ که با فعالیت های علمی خویش، برتری و تفوق ایرانیان را اثبات نمودند. در این پژوهش سعی شده نقش برامکه و آل سهل، فعالان عرصه سیاسی و آل بختیشوع، آل نوبخت و بنی موسی نمایندگان حضورعلمی ایرانیان در عصراول عباسی را به فراخور شرایط و موقعیتی که در آن قرار داشته اند؛ در عرصه تمدن سازی تبیین و مقایسه نماید و در خلال بحث به مسایلی نظیر اینکه؛ این خاندانها از چه طریقی در پیشبرد نهضت ترجمه موثر بوده اند؟ و کدام یک ازعرصه های حضور این خاندانها تاثیر بیشتری در نقش ایرانیان در زمینه ترجمه علوم و پیشبرد این نهضت داشته است؟ پاسخ داده شود.

در پژوهش حاضر تحولات سیاسی عصر امام رضا (ع) و شیوه تعامل آن حضرت با ساختار قدرت خلافت عباسی به ویژه در مساله ولایت عهدی، - که به اعتقاد برخی پژوهشگران یکی از وقایع مبهم و پیچیده تاریخ عباسی است - انگیزه-های مامون از واگذاری ولایت عهدی به امام رضا (ع)، دلایل پذیرش ولایت عهدی از سوی امام و مواضع و تدابیر ایشان در مقابل مدیریت فرهنگی و تبلیغی مامون و نتایج و پیامدهای آن بررسی شده است. مقاله حاضر بر محور این پرسش قرار دارد که راهبردهای امام رضا(ع) در مساله ولایت عهدی چه بود؟ روش انجام پژوهش تحقیق اسنادی و تحلیلی تاریخی بوده و به منظور گردآوری داده ها برای پاسخ گویی به سوالات پژوهش اسناد و مدارک مرتبط با موضوع مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. یافته های این پژوهش بیانگر آن است که امام رضا(ع) با اتخاذ راهبردهای مبتنی بر دوراندیشی سیاسی، مساله ولایت عهدی را به سمتی هدایت کرد که نه تنها هیچ گونه دستاوردی برای مامون نداشت، بلکه ضمن به چالش کشاندن گفتمان حاکم، بستری رسانه ای برای آشکار ساختن داعیه امامت شیعی در سطح جهان اسلام فراهم نمود، که به تعمیق و گسترش تشیع در جهان اسلام و در میان ایرانیان یاری رساند.