پژوهش نامه فرهنگ و معارف دینی
سال دوم شماره 2 (پیاپی 4، پاییز و زمستان 1400)

واژگان در تحول و گذار تاریخی می توانند دستخوش تغییرات محتوایی و معنایی گردند. تاریخچه ی تغییر معنای فقه از دین به احکام شرعی فرعی از جمله مباحثی تاریخی در حوزه تغییر معنای واژگان است. سوال اصلی پژوهش حاضر، مبدا زمانی تغییر معنای فقه به وسیله ی شارع به معنای احکام شرعی فرعی است که با روشی تحلیلی و توصیفی به پاسخ این سوال پرداخته شده است. پژوهش حاضر بیان گر این نتیجه است که؛ معنای فقه از ابتدا و در عصر شارع به دلایلی نظیر؛ اشاره ی آیات قرآن کریم بر مفهوم فقه و همچنین مفهوم فقه در سنت پیامبر(ص) و معصومین(ع) در سه جنبه ی قول، فعل و تقریر، به معنای احکام شرعی فرعی بوده است، چنانکه ایجاد علم اصول فقه به وسیله ی امام علی(ع) و تربیت شاگردان برجسته ای در زمینه ی فقاهت در زمان ایشان و در زمان ایمه(ع) بعد از ایشان و کتاب های برجای مانده از آن ها، بیانگر وضع مفهوم فقه به معنای احکام شرعی فرعی است.

پرسش از خدا هماره از مهم ترین و پر چالش ترین مسایل فکری فیلسوفان و متکلمان در طول تاریخ اندیشه بشر بوده است. ایشان اغلب خود در لباس اثبات و انکار، به تبیین جایگاه خداوند در نظام فکری خویش پرداخته اند. دوران قرون وسطی با تسلط تدریجی پاپ و کلیسای کاتولیک بر اروپا آغاز شد که در تاریخ فلسفه مسیحیت جایگاه مهمی دارد. این دوران را می توان دورانی نامید که همه چیز در فلسفه دین با بحث از خدا گره خورده بود، در این میان جایگاه دو اندیشمند و فلیسوف برجسته مسلمان و مسیحی یعنی ابن سینا و آکوینیاس برای بررسی خدا محوری و مقایسه آن در فلسفه اسلامی و فلسفه قرون وسطی حیاتی است، بحث از وجود خدا مورد توجه همه فرق اسلامی بوده است. با بررسی اندیشه ها و آثار هر دو فیلسوف می توان مدعی بود که آکوییناس در برخی تفاوت ها درسه حیطه مفهوم خدا، صفات الهی و براهین اثبات خدا، از اندیشه ابن سینا تاثیر فراوان گرفته است. در بحث مفهوم خدا وی نیز مانند شیخ الرییس قایل به عینیت ذات و ماهیت الهی و عدم تغایر آن است. ابن سینا برای اثبات مفهوم خدا از تقسیم موجودات به محسوس و غیرمحسوس کمک می گیرد و اثبات می کند خدا چیست؟! اما توماس آکوییناس معتقد است باید اثبات نمود خدا چه چیزی نیست!

تجاوز نظامی رژیم صهیونیستی به لبنان در سال 1982 میلادی، به تشکیل جنبش حزب الله لبنان منجر شد اما در ورای این مسیله، موضوعات و مسایلی از قبیل روحانیون لبنانی تحصیل کرده نجف متاثر از افکار و آرا امام خمینی(ره)، تحولات مربوط به لبنان، خصوصا بی ثباتی سیاسی در لبنان در اثر جنگ داخلی، ناکارایی نخبگان در مدیریت بحران و گسترش روز افزون شکاف طبقاتی، تاثیر غیر قابل-انکاری در ظهور حزب الله لبنان داشته اند. در حقیقت حزب الله لبنان با هدف مبارزه و مقاومت علیه رژیم صهیونیستی تاسیس گردید بطوری که بسیاری از موفقیت های حزب الله در وصول به این هدف، در مبانی و اعتقاد این جنبش ریشه داشته است. بر این پایه، هدف اصلی نوشتار حاضر این است که جنبه های معنوی و فکری ولایت فقیه در نظام جمهوری اسلامی ایران و جنبش حزب الله لبنان را مورد بررسی مقایسه ای قرار دهد و به این پرسش اساسی پاسخ دهد که مفهوم ولایت فقیه در شکل دهی مبانی فکری و عقیدتی حزب الله لبنان چه نقشی را ایفا می کند؟ یافته های پژوهش با بهره گیری از متون موجود در این زمینه (کتابها، مقاله ها، روزنامه و سخنرانی ها)، نشان می دهد که حزب الله مدتی پس از تشکیل، ضمن هماهنگی با نظریه ولایت فقیه، با اتخاذ رویکردی انعطاف پذیر، نظام سیاسی لبنان را پذیرفت و با پیروی از خط ولایت فقیه برای تاسیس حکومت اسلامی لبنان تلاش کرد، با این وجود چندگانگی طایفه ای موجود در جامعه لبنان همچنان مانع از برقراری حکومت اسلامی در این کشور شده است.

مطابق ظاهر برخی آیات؛ در فرض نافرمانی همسر، شوهر سه حق پیش روی خود دارد؛ نصیحت، جداکردن محل خواب و ضرب. مطالعات کتابخانه ای نیز نشان می دهد؛ از یک سوی، مفسرین و فقیهان امامیه و عامه حقوق مزبور را ترتیبی و با همان مراتب سه گانه نهی از منکر دانسته اند. و از سوی دیگر، برخی فقهاء معاصر برخورد فیزیکی (سومین مرتبه نهی از منکر) را در مناطقی که حکومت اسلامی برپاست، به طور مطلق و حتی اگر خسارتی برای نهی شونده در پی نداشته باشد یا بیم آن نرود، از اختیارات دولت محسوب کرده اند. و مشهور فقیهان نیز این مرحله را در آنجایی که بیم ضرر برای نهی شونده می رود، با اذن امام (علیه السلام) یا نایب ایشان، مجاز دانسته اند. ولی با این وجود مطابق فقره سوم آیه (ضرب) باز به شوهر اجازه تنبیه بدنی همسر خود را با تعیین حدود و ثغوری داده اند. به نظر نگارنده، چنین اجازه ای به تعارض بین تحلیل و فتوای بالا منتهی می شود و تنها گزینه برای رهایی از آن هم تغییر در مخاطب ضرب و واگذاری آن به دولت به معنای حکومت اسلامی و یا قاضی دادگاه صالح است.

طرح معنویت یکی از مهمترین موضوعاتی است که در دنیای صنعت دیده و فناورانه امروز عامل پیوند سنت و تجدد است. ایمان، باور و اعتقاد درونی زمینه ساز آن چیزی است که در پرتوی معنویت آن را هوش معنوی نام می نهند. سرمایه معنوی هم سازنده و هم برساخته جامعه است. همزمان با رشد جوامع، فرد برای ایجاد تحول و تغییر نیازمند بینشی است که بتواند اهدافش را معنا دهد، ظرفیت و توانایی او را در مسیر تحول شکوفا سازد و عامل مهمی در مقابله با ناپایداری ها و پلیدی ها باشد. رابرت ایمونز یکی از نظریه پردازان در حوزه هوش معنوی است که تلاش کرده با شاخص بندی آن هوش دینی و تاثیر آن بر پیرامون بشر را مورد تحلیل قراد دهد. در این پژوهش تلاش شده تا وصیت نامه الهی- سیاسی امام خمینی (ره) به عنوان متنی که دارای عناصر هوش معنوی است، کاویده شود. تفکرانتقادی، معناسازی، آگاهی-متعالی و خودآگاهی برتابیده از نظریه ایمونز دغدغه اصلی این پژوهش در تبیین وصیت نامه است. لذا در پاسخ به این سوال که مهمترین شاخصه های هوش معنوی در متن وصیت نامه امام راحل چیست؟ این پژوهش از مواهب اخلاقی و ایمانی اندیشه امام (ره) مانند خطاپذیری، تربیت دینی، مسیولیت پذیری و آزادگی، معنادهی به زندگی و هدف بر بینش ایمانی، عمل به دستورات دینی و پیروی از منادیان آن و آگاهی از توانایی های انسانی و دینی خویش در تاثیرگذاری بر جامعه است. با مجموع این عوامل می توان به هوشمندی معنوی در پایان بخشیدن به باطل و محقق ساختن حقیقت در وصیت نامه امام (ره) نظری افکنده شود.

میرویس غلجزایی فرمانده گروهی از افغانها در ایالت مرزی قندهار بوده که در زمان شاه سلطان حسین صفوی علیه حکومت صفویان شورش نمود. مهمترین واکنش دربار صفوی به این شورش، اعزام نیروهای گرجی به فرماندهی شاهزادگان گرجی (در ابتدا گرگین خان و در ادامه خسروخان) به منطقه قندهار بوده است. این نیروها عمدتا مسیحیانی بوده که به تازگی به دین اسلام گرویده بودند. هدف این پژوهش بررسی تحلیلی عملکرد و اقدامات مسیحیان نومسلمان در مواجهه با شورش میرویس افغان، با رویکردی آسیب شناسانه و با اتکا به منابع اصلی آن دوره می باشد. یافته های این پژوهش بیانگر آن است که: اتخاذ سیاستهای نادرست جنگی، عدم همدلی دربار صفویان با نیروهای اعزامی به قندهار، عدم استفاده درست از ظرفیتهای منطقه برای دفع شورش و تبدیل ظرفیت ها به تهدید توسط فرماندهان، تضاد قدیمی قزلباشان با گرجی ها، مسیحی انگاشتن نیروهای گرجی با وجود آنکه مسلمان شده بودند هم از سوی نیروهای صفوی و هم افغانها، سبب شکست و ناکارآمدی نومسلمانان گرجی تبار در برابر شورش میرویس افغان گردید. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی- تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای انجام شده است.

تمدن اسلامی در عین حال که از بنیانی آسمانی وحیانی برخوردار است؛ انتقال دهنده دست آورده ها و میراث تمدنهای پیش از اسلام به نسل های بعد است. در جریان این نقل و انتقال، مللی چون ایرانیان، به ایفای نقش پرداخته اند، اما سهم آنان در قرن های دوم تا چهارم قمری، به درستی تبیین و عرضه نشده است؛ از این رو پژوهش حاضر در جهت تعیین سهم ایرانیان در پیشبرد تمدن اسلامی از منظر تبیین نقش دو خاندان ایرانی برمکی و بنوموسی در نهضت ترجمه است. ایرانیان با جلب حمایت خلفای عباسی و نیز در پرتو دانش دوستی خاندان های با نفوذ ایرانی، نقش ممتاز و پیش تازی در ترجمه آثار غیرعربی به زبان عربی ایفا کرده اند. در این نوشتار، سعی برآن است تا به روش توصیفی - تحلیلی و بر مبنای منابع دست اول تاریخی، به مقایسه و ارزیابی نقش خاندان برمکی و بنوموسی در ظهور و رشد استعدادهای بالقوه ایرانی در نهضت ترجمه پرداخته شود. نمی توان پنهان کرد، نهضت ترجمه، بیش از آن که مرهون پشتیبانی های دستگاه خلافت عباسی باشد، از سابقه، علاقه، بذل مال و وقت چنین خاندان هایی ناشی گردیده است.

مواجهه مسلمانان با اهل کتاب از گذشته تاکنون از مباحث مهم تاریخ سیاسی بوده است. چرایی و چگونگی این مواجهه در دوره خلیفه نخست که مساله این پژوهش را ساخته،از جهاتی حایز اهمیت است.به نظر می رسد،سه اقدام اعزام سپاه اسامه به شامات،برخوردهای سخت اما موثر با متنبیان و از دین برگشتگان و آغاز نبردهای گسترش طلبانه در امپراطوری های ایران و روم دورنمای این مناسبات را به لحاظ ماهوی بر قاعده هجوم- جهاد و اهداف سیاسی استوار کرده است بطوری که خشونت بکار رفته در این اقدامات، برخی جهات مثبت از جمله سر لوحه قرار دادن ابعادی از سیره رسول خدا(ص) در رابطه با اهل کتاب را مخدوش و به لحاظ اهداف نیز حداقل، کاهلی در مسایل عقیدتی و انگیزه های دینی و تاکید بر انگیزه سیاسی در کنار آورده اقتصادی را محتمل ساخته است. پژوهش پیش رو با تکیه برمنابع اصیل و تحلیل گزارشهای تاریخی، چرایی و چگونگی این مواجهات را بررسی و به واکاوی سایر ابعاد این اقدامات که سر آغازی بر شکل گیری یک روش برای گسترش دین و در مواجهه بادیگران گردیده ، همت گماشته است.

ویتگنشتاین یکی از بنیان گذاران فلسفه ی تحلیلی است بنا بر این بنیان تفکر او بر تحلیل زبان استوار است . «نظریه تصویری معنا» جان مایه تفکر ویتگنشتاین در دوره نخست فکر اوست .برحسب نظریه تصویری معنا، زبان تصویرگر امور واقع است. بنابراین هر واقعیت متحصلی را می توان به واسطه زبان به تصویر کشید ،اما عالم مشتمل بر واقعیات متحصل و غیر متحصل است،حال پرسش این است که امور غیرمتحصل چه گونه برای بشر قابل فهم است؟ پاسخ ویتگنشتاین در رساله منطقی-فلسفی این است که این امورخود را در هنر وعمل نشان می دهند.بر این اساس ایمان و متعلق آن به مثابه یک واقعیت غیر متحصل خود را در هنر و عمل مومنان نشان می دهد. می توان گفت حقیقت و ماهیت ایمان از نظر ویتگنشتاین متقدم این است:«حیث وجودی و اگزیستانسیالی که در عمل مومنانه نشان داده می شود ،بیان کردنی نیست و قابلیت صدق و کذب ندارد.

رویت خدا، مسئله ای کلامی درباره امکان یا عدم امکان دیدن خدا با چشم در دنیا و آخرت است که از گذشته تا کنون، میان فرقه های اسلامی از جنبه های مختلف کلامی، قرآنی، روایی و عرفانی مورد بحث قرار گرفته، برخی، جواز وقوع رویت خداوند را عقلا و نقلا در دنیا و در آخرت منکر شده و در مقابل، عده ای بر این باورند که حتما در آخرت رخ خواهد داد و برخی دیگر نیز رویت الهی را از سنخ شهود قلبی در نظر می گیرند. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، درصدد بیان و مقایسه اندیشه دو اندیشمند کلامی عرفانی، -فخر رازی و ابن عربی- در مورد مسئله رویت خداوند است. این پژوهش سعی دارد تا پس از گذری بر چیستی رویت خداوند، به بررسی دیدگاه های موجود در این زمینه و دلایل اختلاف دیدگاه ها بپردازد. سپس مسئله رویت خداوند در اندیشه فخر رازی و ابن عربی مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است. بررسی های صورت گرفته حاکی از آن است که فخرالدین رازی براساس ظاهر برخی از آیات و روایات، رویت خداوند را جایز و آن را یک نوع رویت بصری می داند، وی تاکید می کند که اگر رویت خدا در دنیا ممکن نباشد، حتما در آخرت ممکن خواهد شد، اما ایشان معلوم نمی کند که چگونه رویتی در نظر اوست؛ اما ابن عربی با صراحت رویت بصری را رد نموده و معتقد است رویت به معنای کشف و شهود قلبی با چشم حق از طریق مظاهر خداوند حاصل خواهد شد.

فراماسونری، یک تشکل فکری پنهان و یک پدیده ذوابعاد است که؛ درسطوح زیرین قوانین و قواعد نظام حاکم و در تمامی حوزه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و...رسوخ کرده و فعالیت می کند. با این تعریف کلی از فراماسونری می توان گفت: عمر وجودی جریان فراماسونری بسان عمر انسان تاریخی است و هویت معرفتی آن در گذرگاه تاریخ رویه ای تناقض گویانه داشته و دارد که گاهی مستور و گاهی نامستورخود را با مبتنا ساختن با اصول آزادی، برابری(یکسان سازی) برادری، بر ملا می سازد. این جریان فکری همه جا گیر و تمام شمول هم به صورت فردی و هم جمعی به گونه ی قالب های لژی، انجمنی و درکشورهای مستعدی چون ایران و کشور های درحال توسعه و کمتر برخوردار که به دنبال یافتن رفاه بهتر، توسعه وسیع، و غرب پذیری می باشند مسبوق به سابقه است.در ایران حجم عظیمی از نوشته های موجود از پدیده فراماسونری یا بی قید و شرط دفاع می کنند و یا فراماسونرها را فرصت طلب و عامل انواع صدمات به جامعه می دانند. بررسی های به عمل آمده در مورد این پدیده، در دوره قاجار به ما نشان می دهد که تشکیلاتی اشراف منش انه و مخفیانه داشته است و به همین خاطر است که در ایران جزیان فراماسونری در مقایسه با غرب بسیار بیشتر آماج نظریه های تیوری توطیه بوده است از این رو؛ نقطه عزیمت این مقاله در راستای این مساله است که چرا و چگونه پدیده فراماسونری توانسته نقش بعضا حیاتمند وگاه مرگ زا در تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی داشته باشد.

در رابطه جایگاه مردم در حکومت بر اساس اندیشه برخی از علما و اندیشمندان اسلامی و غیر اسلامی پژوهش هایی صورت گرفته است(تاریخچه) اما در رابطه جایگاه مردم در مبانی سیاسی انقلاب اسلامی پس از بررسی پژوهشی یافت نشد(مسیله) البته درباره این موضوع دو دیدگاه کلی وجود داشته که نسبت به نقش مردم در حکومت اسلامی دیدگاه حداکثری و حداقلی وجود دارد(پیشینه) در نتیجه اکنون با این پرسش روبرو هستیم که بر اساس مبانی سیاسی انقلاب اسلامی مردم چه جایگاهی در حکومت دارند(سوال) با توجه به نقش تعیین کننده ی مردم در انتخابات نشان از داشتن جایگاه ویژه ای می باشد(فرضیه) این مقاله می کوشد برای دستیابی به دیدگاه انقلاب اسلامی در رابطه با جایگاه مردم در مبانی سیاسی جمهوری اسلامی(هدف) با بهره گیری از شیوه توصیفی- تحلیلی این مسئله را تبیین نماید(روش) نتایج پژوهش نشان می دهد که در مبانی سیاسی انقلاب اسلامی مردم در تشکیل، مشارکت و استمرار حکومت اسلامی نقش تعیین کننده ایی دارند.(یافته)