نشریه معارف حکمی جامعه
پیاپی 1 (پاییز 1398)

تمایز وجود از ماهیت، به عنوان مسئله این پژوهش، نخستین بار توسط ارسطو مطرح شد؛ اما به دلیل جهان بینی خاص ارسطو، هرگز از حیطه منطقی فراتر نرفت. در فلسفه فارابی، این مسئله (منطبق با دسته بندی آثار فارابی)، دارای دو وجه است: بر طبق دسته اول، فارابی به تمایز وجود از ماهیت تصریح دارد و آثار متافیزیکی این تمایز (مانند: عروض وجود بر ماهیت، تفسیر وجوب و امکان و علیت) نیز در فلسفه او نمود داشته است؛ اما بر طبق دسته دوم، فارابی تمایز مذکور را تشخیص داده، ولی به دلیل در هم تنیدگی معنای وجود و ماهیت، کارکرد متافیزیکی در نظام فلسفی او نداشته است. این تمایز، در فلسفه ابن سینا نیز مورد اقبال قرار گرفت و بسط و گسترش یافت؛ اما به دلیل مطرح نبودن مسئله اصالت وجود یا ماهیت، به طور شایسته تبیین نگردید. از این رو، با انتقادهای بسیاری از سوی برخی فلاسفه، از جمله: ابن رشد، سهروردی و میرداماد مواجه شد.سرانجام ملاصدرا با طرح مسئله بنیادین اصالت وجود و با تمسک به مبانی حکمی همچون: قاعده فرعیه، حرکت جوهری و وحدت سنخی (تشکیکی) وجود، اتحاد وجود و ماهیت را در خارج مطرح نمود که براساس آن، تمایز وجود و ماهیت، اعتباری است و آنچه سزاوار تحقق و ثبوت است، چیزی جز «وجود» نیست و ماهیت، امر اعتباری بوده، جز به نحو تبعی، بهره ای از وجود ندارد. پس، غیریتی باقی نمی ماند که بحث تقدم و تاخر یا تمایز، لازم آید، بنابراین، بحث تمایز وجود از ماهیت، در فلسفه ملاصدرا جایگاه معتنابهی ندارد.

علم غیب و صدور اخبار غیبی از امامان ((ع))، از مباحث کلامی شیعی است و اعتقاد شیعه به این آموزه انکارناپذیر در طول تاریخ تشیع، در مجامع علمی با اندکی قبض و بسط مطرح بوده است؛ اما برخی علمای اهل سنت نیز آن را می پذیرند. در این میان، دیدگاه ابن تیمیه (م 728) به جهت جایگاه علمی وی در جامعه اهل تسنن و اهمیت مقوله کلامی علم غیب در منازعات بینامذهبی و نیز نگاشته هایی در مورد اعلام پذیرش علم غیب امام علی (ع) از سوی ابن تیمیه، قابلیت بحث دارد. بر مبنای دستاورد مقاله حاضر، ابن تیمیه قایل به صدور اخبار غیبی از اصحاب پیامبر (ص) بوده که امام علی (ع) و نه دیگر ایمه (ع) نیز در شمار آنان است. او این آگاهی از اخبار غیبی را فضیلتی خاص و یا دلیلی بر امامت نمی دانست و آن را حتی به کاهنان، ساحران و مدعیان نبوت هم نسبت می دهد. گرچه منشا این علوم در اصحاب را شخص پیامبر (ص)، و سرچشمه علم غیب دیگران را جنیان و شیاطین می داند. مجموعه داده های موجود، اعتقاد ابن تیمیه به «صدور اخبار غیبی» از امام علی (ع)، و نه پذیرش علم غیب امام (ع) از سوی او بر می تابد.

توسعه بخشی به مطالعات برون دینی در مسئله فطرت، موجب شد تا مقاله حاضر به بررسی معنویت ارایه شده در برخی دیدگاه های روان شناسی بپردازد و شاخصه های برجسته نظریه فطرت را در نگرش آنان جست و جو نماید. اگرچه روان شناسان، فطرت را مفهومی اعم از غریزه و شامل امور تکوینی انسان می دانند و دین را نیز گاه معادل با هرگونه معنویت گرایی دانسته اند، اما با تامل در آرای آنان می توان ادعا نمود که در نظرگاه ایشان، فطرت برآیندی از یک نگاه دقیق به رابطه معنویت گرایانه انسان و جهان است که حد متعالی آن، در رسیدن به خدا نمود کامل می یابد که می توان آن را به نوعی اشاره به مفهومی فطرت در زبان دین تلقی کرد. البته این توجه وجود دارد که مبانی روان شناسان و نیز اهداف مد نظر آنان در نظریاتشان، متفاوت از مبانی و نیز  اهداف دینی است. با این حال، به نظر نگارنده، حاصل این جستار، نگرشی نوین در مسئله فطرت و راه حل دیگری در پاسخ به شبهه انحصارگرایی فطرت در مطالعات درون دینی خواهد بود.

بهشت و جهنم در برزخ و آخرت، حاصل عینیت «عمل» با «جزا» در همین دنیا هستند. آنچه عینیت میان عمل و جزای آن را ممکن می سازد، فاعلیت قوه خیال نفس در صدور صور مثالی متناسب با عمل است که مجموع این صور مثالی را «بهشت یا جهنم درون» می نامیم. مسئله اساسی این پژوهش، بازشناسی نه صرفا شناخت فاعلیت قوه خیال و تکون بهشت یا جهنم در درون انسان، با بهره گیری از روش تحلیلی است. یافته اصلی پژوهش جاری که با تکیه بر روی آورد تحلیل سیستمی مبانی نفس شناسی صدرالمتالهین در دو مقام «تجرد مثالی قوه خیال و تکون بهشت درون» و «انشاء صور و تکون بهشت درون» به دست آمده است، حاکی از فاعلیت قوه خیال نفس در خلق صور مثالی متناسب با دریافت های خود از حواس پنج گانه و افکار است. این صور، در مرتبه خیال نفس باقی می مانند و اگر حاصل این صور همخوان با نعمات و ویژگی های بهشت باشد، انسان در بهشت درون خود به سر می برد و اگر ویژگی های جهنم و جهنمیان بر آن صادق باشد، هم اکنون در جهنم درون می سوزد.

مسئله جاودانگی انسان از دغدغه های بنیادینی است که از دیرباز تاکنون ذهن بشر را به خود مشغول ساخته و اندیشمندان به شکل های گوناگون، سعی در شناخت و برهانی کردن این مسئله داشته اند. نفس شناسی و مباحث آن، مدخل فرجام شناسی و رکن جاودانگی در حکمت اسلامی به شمار می رود. امام خمینی (ره) با استفاده از دلایل عقلی و نقلی و استناد به مبانی فلسفی، کلامی و عرفانی، جاودانگی را ذیل استکمال نفس در سه مرحله عمومی، خاص و خاص الخاص، تبیین می کند. عوامل متعددی در تکامل نفس و جاودانگی آن نقش دارند که علم و عمل، برجسته ترین آنهاست. تاکید مضاعف بر نقش عمل، از اختصاصات نفس شناسی امام خمینی (ره) است که با مکانیسم فقر وجودی، حرکت جوهری و اتصال به عقل فعال، تحلیل منطقی و عقلانی می شود. وی با الهام از حکمت متعالیه، نفس را امری مادی دانسته که در دامن طبیعت، تحت حرکت اشتدادی، قهرا و ذاتا به سمت تجرد و جاودانگی، حرکت می کند. ایشان فقدان ماده و فسادناپذیری مجردات را دلیل سلبی و حرکت جوهری اشتدادی، حرکت حبی، حکمت و عدالت را دلایل ثبوتی بر فسادناپذیری نفس می داند.